مرکز منطقه ای اطلاع رساني علوم و فناوري - بررسي اخلاق داوري در مجله‌هاي علمي ايران: مطالعه موردي تدوين مرامنامه اخلاق داوري در پژوهشنامه پردازش و مديريت اطلاعات

چكيده فارسي :

داوري پژوهش‌ها و بروندادهاي آنها، به‌ ويژه مقاله‌هاي علمي، گونه‌اي رفتارِ علمي است كه براي بررسي دقيق، عالمانه و منصفانه يك اثر يا فعاليت علمي يا پژوهشي اهميت بسيار زيادي دارد. اين فرايند ذهني، دربرگيرنده تلاش براي بررسي اصالت، ارزش، اثرگذاري، نوآورانه‌بودن و به‌ طور كلي اهميت يك اثر يا فعاليت پژوهشي است. افزون بر اين، اين فعاليت علمي يكي از اجزاي جدايي‌ناپذير اخلاق نشر علمي نيز محسوب مي‌شود و داوران همراه با نويسندگان، سردبيران و ويراستاران از مهم‌ترين اجزاي نشر علمي، به‌ ويژه نشر مقاله‌هاي علمي در نظر گرفته مي‌شوند. با توجه به نقش نظام ارزيابي و داوري دركيفيت محتواي مقاله‌ها و حيات علمي اين مجله‌ها، و در نتيجه سلامت نشر علمي، توجه به اصول اخلاقي انتشار و رهنمودهاي تهيه شده براي داوران و همترازخوانان، سردبيران و نويسندگان اهميت بسيار زيادي دارد. با اين‌حال، به‌ نظر مي‌رسد لازم است نگاهي نظام‌مند و تحليلي نسبت به رهنمودهاي اخلاقي ارائه شده در مجله‌هاي علمي پژوهشي در ميان پژوهش‌هاي علمي وجود داشته باشد. «پژوهشنامه پردازش و مديريت اطلاعات» به عنوان يكي از باسابقه‌ترين مجله‌هاي حوزه علوم و فناوري اطلاعات است و در اساس‌نامه مجله اشاره‌اي كلي به معيارهاي «كوپ» صورت پذيرفته اما مرامنامه يا منشور اخلاقي براي داوري اين مجله تدوين نشده است. پژوهش حاضر درصدد بررسي اخلاق داوري در مجله‌هاي علمي پژوهشي در ايران بود و به‌ طور ويژه به تدوين مرامنامه داوري در اين مجله پرداخت. اين پژوهش با استخراج و بررسي رهنمودهاي اخلاق داوري آغاز و با پنل خبرگان اين مؤلفه‌ها ارزيابي شدند. سپس بيانيه‌هاي اخلاقي مجله‌هاي وزارت عتف تحليل محتواي كيفي شدند. در ادامه، با بررسي فرايند داوري، اسناد داوري اين مجله تحليل محتوا شدند. يافته‌هاي اين بخش در بحث گروهي متمركز كه در بخش روش‌شناسي به آن اشاره مي‌شود، مورد بحث و بررسي قرار گرفت. اين پژوهش به صورت موردپژوهي و با روش يا رويكرد آميخته و چند روشي از نوع متوالي اكتشافي و به ترتيب كيفي غيرپايه، و كيفي پايه و كمي غيرپايه به‌ صورت موازي انجام شد. بخش كيفي غيرپايه دربرگيرنده دو مرحله تحليل محتواي كيفي براي رهنمودهاي اخلاق داوري با تأكيد بر «كوپ» و بيانيه‌هاي اخلاق داوري مجله‌هاي وزارت عتف بود. بخش كيفي پايه نيز دربرگيرنده تحليل محتواي كيفي اسناد داوري «پژوهشنامه پردازش و مديريت اطلاعات» و بحث گروهي متمركز بود. بخش كمي غيرپايه نيز دربرگيرنده پنل خبرگان براي اعتباريابي مولفه‌ها و بررسي ديدگاه داوران با پرسشنامه محقق‌ساخته بود كه هر يك از دو مرحله آن به‌ صورت موازي با يكي از مراحل كيفي پايه و غيرپايه انجام شد. در اين پژوهش از سه نوع زاويه‌بندي پژوهشگر، داده و روش پژوهش براي اعتبار يافته‌هاي پژوهش استفاده شد. براي رعايت محرمانگي و بي‌نام‌سازي اسناد داوري و ديدگاه داوران از پروتكل حذف نام داوران و نويسندگان و ساير اجزاي افشا كننده هويت آنان در دو مرحله انجام شد. يافته‌هاي پژوهش نشان داد، مولفه‌هاي اخلاق داوري در 8 مولفه اصلي «پايبندي به زمان»، «رعايت محرمانگي»، «نبود سوگيري»، «توجه به برخورد منافع»، «توجه به بدرفتاري پژوهشي»، «بيان احترام‌آميز و منصفانه»، «پيشنهاد سازنده و عيني» و «مسئوليت‌پذيري و پاسخگويي» همراه با 40 مولفه فرعي و مصداق‌هاي آن قرار گرفتند. همچنين، با بررسي بيانيه‌هاي اخلاق داوري در مجله‌هاي وزارت عتف مشخص شد افزون بر اين‌كه فقط نيمي از مجله‌ها بيانيه اخلاق داوري دارند، نگاه، رويكرد و چشم‌انداز متفاوتي نيز نسبت به «كوپ» در ارتباط با مولفه‌هاي اخلاقي داشتند. يافته‌هاي بخش تحليل محتواي اسناد نيز نشان داد 102 نمونه نقض اخلاق داوري در مولفه‌هاي «پايبندي به زمان»، «بيان احترام‌آميز و منصفانه»، «ارائه پيشنهاد سازنده و عيني» و «مسئوليت‌پذيري و پاسخگويي» رخ‌داده كه از ميان اين مولفه‌ها، نمونه‌هاي مرتبط با نقض اخلاق در «بيان احترام‌آميز و منصفانه» و «پيشنهادهاي عيني و سازنده» بيش از ساير مولفه‌ها تكرار شده بودند. همچنين، به ازاي هر 6.6 داوري (15 درصد داوري‌ها) يك نقض اخلاق داوري از نظر «پايبندي به زمان» رخ داده بود. همچنين، با توجه به تأكيد مجله‌ها بر آشكارسازي برخورد منافع، افشانكردن محرمانگي، نبود سوگيري، شواهد قابل توجه و عيني از نقض اخلاق داوري در اين سه مولفه اصلي در اين مجله به‌ دست نيامد. در پايان، بيانيه اخلاق داوري مجله بر پايه يافته‌هاي زيست‌بوم مجله‌هاي علمي و با تأكيد بر «پژوهشنامه پردازش و مديريت اطلاعات» در دو نوع كوتاه و مشروح تدوين شد تا در اختيار داوران مجله قرار بگيرد