منطق مجازي زبان در داستان شهري چون بهشت از سيمين دانشور

ادبیات، عادات زبانی ما را به نحوی در هم می ریزد و زبان ادبیات؛ زبانی استعاری و مجازی است. منتقدان ساختارگرای اروپایی در مورد نقش ادبی زبان نظریات خاصی دارند. یكی از این نظریه پردازان رومن یاكوبسن، منتقد روسی الاصل است كه در باب محوریت استعاره در زبان، مباحث جالب توجهی را مطرح كرده است. او دو صورت بیانی استعاره و مجاز مرسل را ابزار تعریف فرآیندهای گزینش و تركیب میداند كه بر روی دو محور افقی و عمودی زبان حركت می كنند. در رفتار زبانی طبیعی هر دو فرآیند همیشه فعالند، ولی در نتیجه تأثیر الگوهای فرهنگی و خصوصیات فردی و شخصیتی و سبك گفتار، گوینده یكی از این دو فرآیند را بر دیگری ترجیح می دهد و به این ترتیب پدیده های هنری و ادبی، گاه زبان استعاری پیدا میكنند و گاه زبان مجازی، با همین رویكرد است كه یاكوبسن دست به یك تقسیم بندی میزند و هریك از انواع ادبی را دارای زبانی خاص میداند؛ مثلا به نظر او زبان حماسه گرایش به مجاز دارد، نمایشنامه دارای زبان مجازی استعاری است و نثر و ادبیات داستانی گرایش به مجاز پیدا میكند. به نظر او نوشته های داستانی رمانتیك و سمبولیك استعاری هستند، اما داستانهای رئالیستی سمت و سوی مجازی دارند: «نویسندهٔ رئالیست با استفاده از روابط مجاورت از طریق مجاز، از طرح داستان به فضای داستان و از شخصیتها به موقعیت مكانی و زمانی گریز میزند. چنین نویسنده ای به جزئیاتی علاقه مند است كه از نوع مجاز جزء به كل باشد (فالر، یاكوبسن و... ۱۳۶۹: ۵۳). این مقاله میكوشد با گسترش بحث در باب منطق مجازی و استعاری زبان داستان، داستان رئالیستی «شهری چون بهشت» از سیمین دانشور را از این دیدگاه بررسی كند تا به رهیافت تازه ای در زمینه زبان داستانهای امروز فارسی برساند و میزان تطابق داستانهای رئال فارسی مشخص سازد.