كاربرد فرايند انتخاب و تركيب در غزل صائب تبريزي

با بررسي ادبيات از ديدگاه زبان شناسي مي توان متون ادبي را به روشي علمي تحليل كرد. شكل گرايان با تأكيد بر نقش ادبيِ زبان و برجسته سازي نشانه ها، ميان دو فرايند زباني «خودكاري» و «برجسته سازي» تمايز قائل شده اند. شيوه هاي به كار رفته در روند تبديل زبان خودكار به زبان ادب از ديرباز مورد توجه بوده است، كه در ادبيات فارسي در پي بررسي اين روند، در تحليل زيبايي شناسي متون ادبي، به ويژگي هاي سبكي متون توجه مي شود. بر اساس دسته بندي سنتي، يكي از سبك هاي شعر فارسي سبك موسوم به هندي است كه از اوايل قرن يازدهم هجري تا اواسط قرن دوازدهم هجري در ادب فارسي رواج داشته است. آنچه در اين مقاله مورد بررسي قرار مي گيرد نحوة انتخاب و تركيب بر روي «محور جانشيني» و «محور هم نشيني» در شعر شاعر برجسته ي اين سبكْ «صائب تبريزي» است تا از منظر زبان شناسي، شيوه ي زيبايي آفريني اين شاعر بررسي و تحليل شود. در راستاي اين هدفْ به تبيين بررسي ادبيات از ديدگاه زبان شناسي پرداخته و دويست و پنجاه و پنج بيت از شعر صائب را به عنوان پيش نمونه ي سبك هندي بررسي كرده ايم. از جمله نتايج حاصل از اين بررسي عملكرد موازي دو فرايند انتخاب و تركيب در بسامدي نزديك به هم است كه كاربرد اين دو فرايند در كنار يكديگر منجر به ايجاد پيچيدگي هايي در شعر صائب شده است. نتايج به دست آمده حاكي از آن است كه صائب به گونه اي غزل ها را آذين بندي كرده است كه درك هر بيت در گرو انديشيدن خواننده و دستيابي وي به انتخاب هاي شاعر از روي محور جانشيني است. در نهايت از يك سو گرايش نسبي صائب به سمت فرايند انتخاب، سبب ايجاد فضاي خاصي چون ايجاد معاني ضمني در ابيات، پيچيدگي، ابهام، دوري مدلول و مصداق از يكديگر و از سويي ديگر گرايش وي به سمت فرايند تركيب سبب توضيح ابيات، نزديكي مدلول و مصداق و در نهايت درك آسان ابيات شده است.