سير تحولات تاريخي شهر در قلمرو و فرهنگ اسلامي با تاكيد بر ماهيت كالبدي شهر اسلامي ايراني

خاورمیانه می‌تواند مدعی طولانی‌ترین تاریخ تكامل مستمر در شهر و شهرنشینی باشد. شهر اسلامی در این منطقه مفهومی برای معرفی شهرهایی متأثر از فرهنگ و آموزه‌های دینی و ارزش‌های اسلامی است. این شهر با اتكاء به شكل و الگوی فرهنگ اسلامی ویژگی‌هایی دارد كه دارای وجوه اشتراك زیاد با یكدیگر و خصایص متمایزكننده نسبت به سایر شهرهای غیر اسلامی است. خصایص شهر اسلامی در سه قلمرو اقتصادی، كالبدی و اجتماعی دسته‌بندی می‌شوند كه برخی از این خصایص دارای تبلور ظاهری نظیر بازار، ارگ و قلعه هستند. برخی دیگر نیز به شكل سازمان‌های اجتماعی نظیر اصناف، اتحاد محله‌ای، جدایی گزینی مذهبی و قومی ظاهر می‌شوند. ماهیت كالبدی شهر اسلامی بیانگر وجود اتحاد قوی مذهبی- قومی بین محلات و توجه به بومی­گرایی ساخت و برنامه‌ریزی در شهرهای اسلامی می‌باشد. همچنین این شهرها با داشتن فرهنگ قوی شهرسازی به دور از هجمه‌های فرهنگ‌های شهرسازی قرارگرفته‌اند. هدف این پژوهش بررسی تحولات تاریخی شهر در قلمرو تمدن اسلام از زمان ورود اسلام تا به امروز، با تاكید بر مفهوم كالبدی این شهرهاست. در این مقاله با مرور منابع مختلف و معتبر در زمینه شهر اسلامی، ویژگی‌های كالبدی مورد توجه محققان و تحلیل­گران استخراج و مقایسه‌ای تطبیقی با شهرهای غربی انجام ‌شده تا ویژگی‌های كالبدی شهرها بیشتر مشخص گردد. نتایج تحقیق نشانگر این است كه شهرهای ایران از لحاظ كالبدی با ورود اسلام تغییرات زیادی نكردند و عمده تحولات كالبدی صورت گرفته در شهرهای كشور از سال های 1300 به بعد با ورود مدرنیته و تقلید از الگوهای غربی صورت گرفته است.