فروپاشي ذهنيت توسعه در موقعيت پسامدرن

تا پیش از طرح مباحث انتقادی و واسازانه از جنبش فرهنگی و اجتماعی پسامدرن، اندیشه ورزی و استقبال از الگوها و دكترین های توسعه در مباحث آكادمیك و سیاست های توسعه كشورها جریان داشت. از اواخر دهه 1970 و آغاز دهه 1980، انتقادات فكری به مدرنیته و اقسام نوگرایی كه از سوی نسل جدیدی از متفكران فرانسوی چون لیوتار، دریدا و میشل فوكو مطرح شد، نه تنها زمینه ساز گذار از پارادایم مدرنیسم كه به موقعیت متكثری چون پسامدرن شد. در عین حال مبانی معرفتی نظریه های ناشی از آن هم مورد نقد و تردید شالوده شكنانه قرار گرفت. نظریه انتقادی پسامدرنیته كه اكنون متفكران گوناگونی را در كشورها و مراكز دانشگاهی در برمی گیرد، با دست گذاشتن بر مولفه های موجود در مدرنیته چون ذهنیت، روایت های رهایی، گذار از سنت به مدرنیته، نشان می داد مدرنیته از جنبه های نظری و عملی دچار بحران شده است. انقلاب سوم اطلاعاتی، عصر مجازی، پدیداری جنبشهای جدید اجتماعی، گذار از سیمای ایدئولوژیك ناشی از جنگ سرد و تحولات مثبت در پاره ای كشورهای آمریكای لاتین و شرق آسیا، فرصت های تازه و نوظهوری را برای ملت­ها و فرهنگ­ها به وجود آورد. در چنین موقعیتی كلیدواژه توسعه در پس واژگان ما بعد توسعه جای خود را به عباراتی نو، مثل توسعه انسانی، توسعه پایدار، توسعه انسان محور، توسعه انتقادی و توسعه بومی داد. نوشته حاضر مبتنی بر این فرضیه است كه به لحاظ گرایش ساخت شكنانه پسامدرن، ذهنیت توسعه متاثر از تجدد فرو می پاشد. این فروپاشی در پس نقدهای انتقادی پیرامون «معرفت شناسی توسعه» و «غایت توسعه» اجتناب ناپذیر می شود. بر این اساس می توان از سه گونه تئوری های نوسازی تا پیش از پدیداری «پساتوسعه» سخن گفت كه در ادامه این روندها مورد بررسی قرار خواهند گرفت. در الواقع بر آنیم نشان دهیم در حالی كه ذهنیت توسعه و پیشرفت در مدرنیته، با فرض وجود تاریخ واحد متن بود، در موقعیت پایان ها یا پسا ها، ذهنیت توسعه نیز به حالت خلجان و تكثر منتقل می شود. تا پیش از آن ضروری است به اختصار به ارزیابی چگونگی بروز و ظهور كلمه «توسعه» بپردازیم.