مطالعات تاريخي و الگوي اسلامي-ايراني پيشرفت (مطالعه موردي رساله روح الاسلام و صراط المستقيم علي الانام)

به استناد بندهاي 9 و 18 از پيش‌نويس سند مباني الگوي پايه پيشرفت؛ خردمندي، فضيلت مداري، واقع‌نگري، آزادي و عدالت از اركان پيشرفت و ترقي محسوب مي‌گردد. در تبيين افق و تدابير اين برنامه، معرفي الگوهاي تاريخي و معاصر ايران اسلامي از پيش‌نيازها و بايسته‌هاي برنامه جامع پيشرفت كشوراست. در تاريخ معاصر ايران مسئله پيشرفت و تبيين مدل‌ها و الگوهاي آن با مفاهيم «عقلانيت»، «فضيلت»، «آزادي» و «عدالت» به‌هم‌پيوسته است. «رسائل سياسي» به‌عنوان بخشي از منابع دست‌اول تاريخي در تلاش براي تبيين اين مفاهيم و ارائه الگويي مناسب و سازگار با فرهنگ اسلامي - ايراني براي پيشرفت و ترقي، طرح‌هايي را ارائه كرده‌اند كه قابل‌مطالعه، نقد و بررسي و بهره‌برداري است. «روح الاسلام و صراط المستقيم علي الانام» يكي از اين رسائل سياسي است كه نويسنده ناشناخته آن، تلاش دارد به مدد عقل و خرد و با بهره‌مندي از شريعت الهي و سنت نبوي و مطالعات تاريخي، مدلي از پيشرفت را ترسيم كند كه در آن به حفظ فرهنگ و سنن اسلامي - ملي تأكيد شده است. پژوهش حاضر تلاش دارد به اين ابهام پاسخ دهد؛ كه نويسنده اثر حاضر تا چه حد با مفهوم پيشرفت، مباني، اركان، علل و دلايل آن آشنا بود؟ و چه مدلي از پيشرفت را عرضه مي‌كرد؟ بدين منظور با استفاده از روش تحقيق تحليلي - تبييني رساله «روح الاسلام و صراط المستقيم علي الانام» مورد نقد و بررسي قرار گرفته است. تمركز نويسنده معطوف به تبيين علل و دلايل ترقي و پيشرفت، نتايج و آثار آن بوده است و فرضيه اصلي بهره‌مندي مؤلف رساله از تبيين‌هاي عقلاني و مطالعات تاريخي است. گردآوري داده‌هاي اطلاعاتي بر اساس روش كتابخانه‌اي انجام يافته است. مهم‌ترين نتايج به‌دست‌آمده نشانگر آن است كه نويسنده اين رساله با گذار از توصيفات صرف به تبيين‌هاي عقلاني از مقوله ترقي و پيشرفت پرداخته است. شكاكيت و ديدگاه انتقادي و انواع تبيين‌هاي عقلاني در اين اثر مشاهده مي‌شود. نويسنده تلاش كرده است با تبيين چرايي و چيستي جريان ترقي‌خواهي و غايت و سرانجام آن، مدلي براي حركت ترقي‌خواهانه ايرانيان ارائه كند كه در آن هم بحران‌هاي اجتماعي ناشي از مدرنيسم اروپايي كنترل گردد و هم با نظام سلطه غربي كه از راه رواج ارزش‌هاي فرهنگي خود منابع معنوي و مادي كشور را به يغما مي‌برد مقابله شود.