بررسي تطبيقي فرايند در كتاب‌هاي مسافران مه و خاطرات ايران بر پاية نظرية سيستمي- نقشي

يكي از حوزه‌هاي ادبيات پايداري، يعني ادبيات انقلاب اسلامي و جنگ، كه در چند سال اخير رشد بسيار چشم‌گيري داشته است، زندگي‌نامه نويسي و داستان‌نويسي است. در اين مقاله در صدد هستيم تا از ديدگاهي جديد، يعني نظام گذرايي هليدي، اين دو ژانر را با هم مقايسه كنيم و ملاكي زبان‌شناختي در جهت تمايز رمان و زندگي‌نامه به دست دهيم. براي اين منظور دو كتاب در حوزة دفاع مقدس انتخاب و بررسي شده است: مسافران مه از خديجه قاسمي و خاطرات ايران از ايران ترابي. كتاب اول رماني بلند است و كتاب دوم مجموعه خاطرات. براي اين منظور در مقاله حاضر از نظرية سيستمي- نقشي هليدي استفاده شده است. زبان شناسي سيستمي- نقشي بر اين مفهوم تأكيد دارد كه انتخاب يك گزينه در نظام زبان مبتني بر انگيزه هايي است كه گوينده و نويسنده دارند و مجموعه اين گزينش‌ها، متوني را خواهد ساخت كه به طور متفاوتي سازماندهي و تفسير مي‌شوند. در اين ميان نقش كانوني را فرايند ايفا مي‌كند. در نهايت با بررسي فرايند در كتاب‌هاي بالا روشن شد كه در ژانر زندگي‌نامه بيش‌ترين بسامد را فرايندهاي مادي دارند. زيرا آنچه در اين ژانر سخن اول و آخر را مي‌گويد واقعيت‌هاي روزمره و اتفاقات كوچك و بزرگ زندگي است. در مقابل در همين ژانر فرايند ذهني يكي از كم‌ترين بسامدها را دارد. اما در ژانر رمان فرايند ذهني بسيار بيشتر از زندگي‌نامه مورد استفاده قرار گرفته است. زيرا نويسنده براي در جريان گذاشتن مخاطب و روشن شدن زواياي پنهان داستان معمولاً به ذهن شخصيت‌ها وارد مي‌شود و تخيلات آن‌ها را نيز بيان مي‌كند. از سوي ديگر بسامد بالاي فرايندهاي رفتاري در رمان و بسامد كم اين فرايند در خاطره اين مطلب را مي‌رساند كه واكنش‌هاي لحظه‌اي زندگي‌نامه‌نويس نسبت به روي‌دادها در ذهنش باقي نمانده است. بلكه تنها خود رويداد است كه ذهن زندگي‌نامه‌نويس را مشغول كرده است. در مقابل به نظر مي‌رسد در رمان نويسنده براي شرح وقايع و تأثيرگذاري بيشتر حادثه برروي مخاطب از فرايندهاي رفتاري بسيار استفاده مي‌كند.