ترجمه ميان‌فرهنگي و نقش ايرانيان در انتقال مفاهيم بودائي به چين

برخلاف تصور رايج، آيين بودا از طريق هندي‌ها به چين راه نيافت؛ بلكه مطابق پژوهش‌هاي تاريخي، ايرانيان نقش بزرگي در اين انتقال ايفا كرده‌اند. همين‌طور بررسي برخي از مكاتب بودائي چين نشان مي‌دهد كه عناصر ايراني فراواني از طريق ترجمه متون بودائي يا مانوي به چين راه يافته است. در اواسط قرن دوم ميلادي، اقوام ايراني بودائي‌شده كه عمدتاً سفير، تاجر، مهاجر و جهانگرد بودند، آيين بودا را به چين معرفي كردند و در ترويج و تبليغ آن بسيار كوشيدند. نخستين مبلغ و مترجم آيين بودا در چين، شاهزاده‌اي پارتي به نام آن. شي. گائو بود كه در سال ۱۴۸ ميلادي به شهر لويانگ چين (به سغدي: سرغ) رسيد. گويا وي در طي ۲۲ سال، يعني از سال ۱۴۸-۱۷۰ يك‌صد و هفتادوشش متن بودائي را از سانسكريت به چيني برگرداند كه در حال حاضر ويراستۀ تايشو [مجموع متون كهن بودائي] ۵۵ ترجمه او را دربردارد (Tajadod, 61-62). علاوه‌بر‌اين وي در طي اين ۲۲ سال، با ايجاد مدرسه‌اي بودائي در جهت ترويج و ترجمه متون اين آئين، تاثير غير قابل انكاري در گسترش آئين بودا در چين داشت. همين‌طور ما از قرن پنج به بعد شاهد ظهور مكتب هوآين هستيم. اين مكتب كه ساختار متافيزيكي آن بر اساس تجلي نور بنا شده است، در قرن هفتم توسط متفكر بزرگي به نام فازانگ تدوين شد. فازانگ گرچه متفكري چيني است، اما تباري سغدي ـ ايراني دارد و در شرح او بر مكتب هوآين عناصر ايراني فراواني به چشم مي‌خورد. علاوه‌بر‌اين بخش‌هاي اصلي كتاب مكتب هوآين موسوم به آواتام ساكاسوترا در سرزمين ختن نگارش يافته و در درون آن واژگان فارسي ميانه به چشم مي‌خورد. توشهيكيو ايزوتسو در مقاله‌اي به اهميت و مشابهت مكتب هوآين با حكمت الاشراق سهروردي اشاره‌اي دارد. در اين نوشتار كوشش خواهم كرد تا اهميت ترجمه ميان‌فرهنگي در انتقال مفاهيم بودائي به چين با تأكيد بر نقش آن. شي. گائو و فازانگ را توضيح دهم و مختصري به ساختار متافيزيكي مشابه مكتب هوآين با حكمت الاشراق بپردازم.