صنعت التفات در قرآن كريم (بررسي مورد پژوهانه سوره‌ي بقره )

التفات يكي از فنون و آرايه¬هاي ادبي است كه داراي نكته‌هاي دلنشين و معاني دقيق است و در بيشتر كتاب‌هاي بلاغي به معناي تغيير زاويه سخن آمده و انواع محدودي از تغييرات اسلوبي و معنايي براي آن برشمرده شده و از مهم‌ترين ابواب بلاغت به شمار رفته است. اگر چه توجّه به التفات و نشانه¬ها¬يي مبني بر وجود آن در تمامي ادوار بلاغت به چشم مي¬خورد كه پيش از همه «اصمعي» و «ابوعبيده» بدون آن كه نامش را بدانند به وجود آن در قرآن و شعر پي برده بودند؛ امّا بي¬ترديد، رشد و تكامل اين صنعت ادبي، مديون و مرهون پژوهش‌هاي بلاغي اديبان مسلمان در اثبات وجوه اعجاز قرآن است. كاربرد اين صنعت در قرآن مجيد كه يكي از برجسته‌‌‌ترين متون ادبي زبان عربي به‌ شمار مي‌رود، چنان گسترده و متنوّع است كه بلاغيّون عرب در تعريف و ارائه نمونه‌هايش، بيشتر به آيات اين كتاب الهي استناد مي‌كنند. مطالعه آثار بلاغي زبان عربي نشان مي‌دهد كه نخست اين كه معناي صنعت التفات در بلاغت عربي بسيار فرا‌تر از معناي اصلي آن در بلاغت فارسي و غربي؛ يعني، تغيير در خطاب است، دوم اين كه ادب‌پژوهان و به‌ويژه بلاغيون عرب درباره‌ي چيستيِ التفات و نمونه‌هاي آن اتفاق نظر ندارند و سوم اين كه تعاريف اين نويسندگان از صنعت التفات معمولاً با نمونه‌هايي كه از آن ارائه مي‌كنند، همخواني ندارد. اين مقاله سعي دارد، كاربرد التفات را به عنوان «خروج از آنچه به‌‌طور طبيعي مورد انتظار است» در قالب انواع تغييرات اسلوبي؛ همچون: تغيير جهت خطاب، كاربرد اسم به جاي ضمير، تغيير در زمان افعال و غيره را در قرآن بررسي كرده و نشان دهد كه التفات يكي از بارزترين مشخصه¬هاي سبكي قرآن است و كاربرد انواع آن در قرآن، بسيار چشم‌گير¬تر و فراتر از به كار¬گيري آن در آثار ادبي نوابغ عرب و سخنور¬ان فارسي است. ضمن اين كه با ذكر نمونه‌هاي متعدّد از سوره‌ي بقره نشان مي‌دهد كه اين صنعت چگونه و به چه شيوه‌هايي بر هر سه مؤلّفه‌ي خطاب (گفته)، متكلم و مخاطب تأثير مي‌گذارد.