واكاوي ريشه‌هاي تاريخي نظريه نظم در اعجاز قرآن

قرآن كريم معجزه‌ي جاويدان پيامبر اعظمﷺ سر منشأ ظهور و پيدايش بسياري از علوم؛ از جمله: تفسير، صرف و نحو، بلاغت و ... بوده است؛ فصاحت و بلاغت، درك اعجاز قرآن و معيارهاي آن براي مسلمانان عرب زبان امري فطري و نهاده در سرشت و قريحه‌ي آنان بود و براي درك مسايل بلاغي و جوانب اعجازِ اين كتاب مقدّس نيازي به نظريه‌پردازي، تحليل‌هاي علمي، فلسفي و كنكاش در مسايل زباني نمي‌ديدند. به دنبال گسترش فتوحات اسلامي و امتزاج عرب و عجم، دلايل اعجاز قرآن مورد اهتمام مسلمانان غير عرب‌زبان قرار گرفته، تا قرن پنجم هجري قمري، بحث و پژوهش در مورد كشف جنبه‌هاي اعجاز آن، همچنان در سرلوحه‌ي مطالعات علماي بلاغت و لغت واقع شد، تا اين كه با نظريه‌ي نظم عبدالقاهر جرجاني توانست به اوج تكامل و پختگي خود برسد. ولي واقعيت اين است كه نظريه‌ي نظم اين عالم بلاغي پيش از اين كه به عنوان يك نظريه‌ي علمي و زبان‌شناسي مطرح شود يك سير تاريخي همراه با تطوّر و تحوّل را سپري نموده است. برخي ريشه‌هاي نظريه‌ي نظم را در كتاب «فن الشعر» ارسطو جستجو نموده و برخي ديگر آن را به علماي بلاغت هند نسبت مي‌دهند. بايد اذعان كنيم كه كلمه‌ي «نظم» اول بار در آثار ابن‌مقفّع ظهور كرد و بعد از آن در آثار ديگر علما؛ همچون: جاحظ، باقلاني، ابوهلال عسكري، قاضي عبدالجبار و ... به شكل غير مدوّني مورد توجّه قرار گرفت و رفته رفته متحوّل شد و سرانجام به دست عبدالقاهر به عنوان يك نظريه‌ي علمي و زبان‌شناسي مطرح گرديد. مقاله‌ي حاضر به دنبال اين است كه با تحليل و كنكاش در آثار قدما، ريشه‌هاي تاريخي و سير تكامل نظريه‌ي نظم و نيز مباني نظري آن را مورد بررسي قرار دهد.