دنياستايي و دنياستيزي در الهي نامه و اسرارنامه عطّار نيشابوري

در عرفان اسلامي از دنيا با عناوين سراي غفلت، دشمن، محل هبوط انسان، گذرگاه و... ياد مي شود. در قرآن و ديدگاه عرفا آنچه نفي مي شود دلبستگي زياد و توقف در امور دنيوي است. عطّار نيشابوري ديدگاهي تعليمي به دنيا دارد كه تا حدودي تحت تأثير فضاي اجتماعي حاكم در آن دوران بوده است. تصاويري كه در اسرارنامه و الهي نامه از دنيا ارائه شده است، اساطيري و تاريخي و ديني و.... هستند. عطّار دنيا را عرصه قدرت شيطان و محل ظهور نفس مي داند. در اين مقاله دنيا را از ديدگاه عطّار به دنياي مذموم و دنياي ممدوح تقسيم كرده ايم. دنيا زماني ممدوح است كه تمام مواهب و فرصت هاي آن در راستاي سراي جاويد قرار بگيرد و زماني مورد نكوهش شيخ قرار مي گيرد كه هدف نهايي تلقي شده و موجب غفلت و قطع رابطه با فضاي روحاني شود. در آثار او قدرت و ثروت مذموم بوده و نمايندگان اين گروه پادشاهان، امرا، ثروتمندان و عالمان و عابدان ريايي هستند. نقد مظاهر و نمادهاي ثروت و قدرت و دنياداران گاه از زبان درويشان و گاه از زبان پيرزنان و عمدتاً از زبان عقلاي مجانين صورت مي گيرد. نمادهاي ممدوح قدرت و ثروت در نظر وي، ابراهيم ادهم و ابراهيم خليل الله است. وي دو تن از پادشاهان را ستايش مي كند. يكي پادشاهِ نمادين الهي نامه است و ديگر محمود غزنوي كه ساخته خود عطّار است. وي به عنوان نمونه اي از سلطان عادل و الگوي آن در برابر شاهان ديگر قرار مي گيرد. راه نجات از بند علايق و مظاهر دنيوي در نظر شيخ، قبول ملامت و عشق و رياضت است كه يوسف روح را از زندان اين تعلقات مي رهاند.