بررسي ريخت شناسانه و نمادشناسانه چندگانه مرغ بسم الله در بدايع نگاري ايران

بدايع نگاري شيوه مبدعانه در خلق، چيدمان و تركيب حروف است كه بر سطوح مختلف و با توجه به كاربرد خطوط مختلف صورت مي گرفته در اين ميان خط ثلث چون نماد صفات جلاليه خداوند است بهترين گزينه براي نگاشتن آيه متبركه بسم الله الرحمن الرحيم در سنت بسم الله نگاري است. هنرمند براي بيان صفات جماليه و جلاليه خداوند از خطوطي استفاده نموده است كه بيانگر جنبه هاي محتوايي آن باشد. مرغ بسم الله از آن جايي كه حامل يكي از آيات خداوند است، از ارزش و تقّدس والايي برخوردار مي باشد. هنرمندان دوره هاي مختلف از اواخر صفويه بخصوص در دوره قاجار از نمادهاي حيواني مختلف در نگاشتن مرغ بسم الله استفاده كرده اند كه از آن جمله مي توان به خروس، هدهد، لك لك، طاووس و... اشاره كرد. در اين پژوهش سعي بر آن است در كنار توصيف شأنيت بسم الله الرحمن الرحيم نمادهاي مستخرج از ذهن هنرمند خطاط و خوش نويس در هم نشيني مرغ و اين آيه ي مقدس، هم از منظر كاربردي و هم از جنبه هاي نمادين مورد بررسي و تحليل قرارگيرد. اين تحقيق با روش توصيفي- تحليلي- تاريخي و شيوه گردآوري اطلاعات كتابخانه اي و آرشيوي در پي پاسخ به سوالات ذيل است: الف) اهميت بسم الله نگاري در فرهنگ نوشتاري ايران چيست؟ ب) نمادهاي چندگانه مرغ بسم الله در قالب چه حيواناتي متجلي گرديده است؟ نتايج اين پژوهش نشان مي دهد كه به دليل تقدس آيه ي بسم الله الرحمن الرحيم هنرمند مسلمان از حيواناتي استفاده مي كرده است كه خود داراي جنبه هاي محتوايي و نمادين بوده است و پس از آن نمادهاي مستخرج و جاري از هر حيوان را با بسم الله تلفيق كرده است. اين سنت نه تنها در بررسي نماد پردازانه بلكه در چيدمان عناصر مختلف حروف و كلمات و اشارات به اعضا و جوارح آن مرغ يا حيوان ديده مي شود.