بررسي نقش سياسي-اجتماعي جندي‌شاپور و ايوان كرخه در ساختار استقرارهاي جمعيتي شمال خوزستان

A Review of the Sociopolitical Rule of Gundishapur and Ivan-e Karkheh in the Settlement Structure of Susiana

اطلاعات امروز ما در مورد شهر جندي‌شاپور به طور كلي بر مبناي متون كتبي بوده و نقش دانش باستان‌شناسي در اين راستا بسيار ناچيز مي‎‎‎‎باشد. عدم اجراي كاوش‌هاي باستان‌شناسي سيستماتيك موجب شده كه نكات بسيار مهمي در رابطه با ساختار شهر، نوع معماري، بافت اجتماعي و شيوه‌هاي توليد اقتصادي آن كم و بيش در پرده ابهام بماند. حتي تاريخ ايجاد شهر و شكل‌گيري آن به عنوان يكي از مراكز مهم منطقه در بين محققين مورد بحث مي‎‎‎‎باشد، بطوريكه برخي، چون پاتز (Potts) بنياد آن را قديمي‎تر از دوران ساساني قلمداد كرده و به دوران پارتي نسبت مي‎دهند. بررسي اجمالي مشترك آدامز (Adams) و هانسن (Hansen) در دهه 60 ميلادي در حقيقت تنها كار ميداني محسوب مي‌شود كه منتشر شده و اطلاعاتي جزئي در مورد ساختار شهر ارائه مي‎دهد. چند سال پس از آن ونكه (Wenke) نيز در چهارچوب پروژه دكتراي خود محوطه‌هاي باستاني شمال خوزستان، از جمله جندي‌شاپور را بررسي مي‎كند و نتايج آن را به صورت جامع انتشار مي‎دهد. ناگفته نماند كه در سال‎هاي اخير نيز چند بررسي در محوطه شهر انجام‎شده، ولي نتايج آن‌ها هنوز انتشار نيافته‌اند. به اين ترتيب در حال حاضر تنها كارهاي ميداني آدامز، هانسن (1968) و ونكه (1975) اطلاعات موجود در رابطه با داده‎هاي باستان‌شناسي را عرضه مي‎كنند. مقاله حاضر به بازبيني اين داده‌ها مي‌پردازد و فرايند شكل‌گيري دو شهر مهم منطقه، يعني جندي‌شاپور و ايوان كرخه و تأثير آن‌ها را بر نظام سكونتي شمال خوزستان مورد بحث قرار مي‎دهد. مطالعه آماري داده‌ها در رابطه با استقرارهاي سكونتي منطقه، فرضيه بنياد شهر در دوران پارتي را رد مي‎كند و در حقيقت مويد فرضيه‌اي است كه ايجاد شهر جندي‌شاپور را در اوايل دوران ساساني تاريخ گذاري كرده كه بر مبناي متون كتبي به شاپور اول نسبت داده شده است. بنياد اين شهر و اهميت اقتصادي آن موجب دگرگوني بزرگي در ساختار استقراري و بافت جمعيتي منطقه شده و باعث گرايش گسترده جمعيت روستا نشين به جندي‌شاپور گشته است، بطوريكه به وضوح پديده مركز گرايي در ابتداي دوران ساساني در اين منطقه ديده مي‌شود.

The current state of knowledge about Gundishapur is mainly based on textual sources، while archaeological evidence plays a minor role in this issue. Scarceness of archaeological fieldwork results in a fragmentary database regarding the city structure، architectural characteristics as well as the social and economic aspects of the city. Also opinions differ about the dating of the city formation. While generally the foundation is assumed at the beginning of the Sasanian period، some scholars، like Potts، suggest an earlier period and suppose its formation in the Parthian era. The survey of Adams and Hansen in the sixties is in fact the only excavation campaign at Gundishapur which has been published in a brief report and provides some information about the city structure. In the next decade Wenke studied Susiana، including Gundishapur as part of his doctoral thesis and published the results. Furthermore، some surveys took place in the last years which still are unpublished. So the current archaeological data is based on the fieldworks of Adams، Hansen (1968) and Wenke (1975). This paper aims to summarize the existing information in order to analyze the process of city formation at Gundishapur and Ivan-e Karkheh and their influence on settlement structure in Susiana. The statistical analysis of archaeological data shows that the city formation must have taken place during the early Sasanian period confirming in fact its foundation through Shapur I as it is supposed due to the textual sources. The creation of this important large city and its significant economic role caused a big change in the settlement structure and demographic feature of the region. It resulted in rural depopulation and migration towards cities in the early Sasanian era in Susiana