ابداعات فني، كنش‌هاي تازه و حقوق نسخه‌برداري: از تغيير در روش‌ها و ابزارها تا تأثير بر سياست‌ها و راهبردهاي ملي و جهاني نشر در ايران

در اين مقاله اين فرضيه برجسته شده است كه همگرايي فناوري‌هاي اطلاعاتي و ارتباطي الكترونيكي با توليد و مصرف اطلاعات موجب حضور كنش‌ها و كنش‌گران تازه در عرصۀ نشر اطلاعات و تغيير روابط متقابل بين كنش‌ها و كنش‌گران و نهادهاي اجتماعي اين حوزه در سطح ملي و جهاني شده است. شواهد نشان مي‌دهد كه اينها تنها يك تغيير فني بزرگ نيست بلكه رابطۀ بين محتوا و توليدكنندگان و مصرف‌كنندگان را از نظر شكلي، اجتماعي، سياسي، اقتصادي، فرهنگي، جغرافيايي و غيره متحول مي‌سازد؛ مديريت تغيير و تحولات موجود، نيازمند تغيير در نگرش‌ها و راهبردهاي ملي است كه به نحوي مرتبط با توليد و مصرف اطلاعات است. بسياري از اين چالش‌هاي موجود در عرصۀ نشر ناشي از سياست‌هاي راهبردي و حقوقي ملي است كه ظاهراً قرار است نتايج آن در خدمت منافع توليدكنندگان و مصرف‌كنندگان اطلاعات در سطح ملي باشد، اما تغييرات اجتماعي و فناورانه موجب چرخش تدريجي اما بنيان‌افكني در جهت كاملاً عكس آن شده است و رابطۀ بين مشاغل و نهادهاي مرتبط با توليد و نشر اطلاعات در سطح ملي و نيز با نهادهاي اقتصادي و حقوقي جهان (از جمله معاهده‌هاي مالكيت فكري) را از جهات گوناگون و بخصوص ناخواسته تحت تأثير قرار داده است. به عبارت ديگر، سياست‌هاي عمدتاً محلي (و نه ملي) و ظاهراً جدا از نظام توليد و مصرف جهاني اطلاعات را در پيوندي ناخواسته با كنش‌ها و نهادهاي اقتصادي و حقوقي جهاني قرار داده است. در اين مقاله استدلال شده است كه مجموعۀ شرايط فني و حقوقي در پيوند با شرايط اجتماعي و اقتصادي كشور نه‌تنها مانع بهره‌گيري از بسياري از توانايي‌ها و فرصت‌هاي موجود در عرصه توليد و مصرف اطلاعات الكترونيكي براي ناشران و مصرف‌كنندگان اطلاعات است بلكه تهديد بزرگي براي نشر چاپي و سنتي نيز محسوب مي‌گردد. براي مثال اين امكان عيني مطرح شده است كه چگونه كنش‌گراني تازه با استفاده از تغييرات، ابزارها و توانايي‌هاي فني و رخنه‌هاي حقوقي موجود در حقوق نسخه‌برداري ايران و عدم حضور كشور در معاهدۀ برن مي‌توانند تقريباً ‌تمام محتواهاي موجود در بازار نشر ايران را بدون امكان پيگيري حقوقي توسط نهادهاي ملي به‌صورت الكترونيكي در بازارهاي جهاني عرضه كنند. آن‌ها حتا اين توان را از نظر فني و حقوقي دارند كه همين محصولات را در بازار نشر ايران عرضه كنند. اهميت آنها در كميت و تعدادشان نيست بلكه در تاثيرشان بر تغيير نقشۀ ارتباط بين اركان نشر در سطح ملي و جهاني است. پيش‌بيني نگارنده اين است كه اين تحولات، قواي سه‌گانۀ كشور را به سمتي خواهد برد كه ناگزير و ناخواسته معاهدۀ برن را امضا كنند. ارائه اطلاعاتي مختصر دربارۀ معاهده‌هاي ملي و جهاني با تاكيد بر مسائل كتاب، وضعيت عضويت ايران در اين معاهده‌ها و طرح برخي از ابهامات و چالش‌هاي ناشي از محيط جديد دسترسي به اطلاعات براي نشر سنتي و الكترونيكي كتاب از جمله مباحث اين مقاله است.