آق قلعه، مقياسي ناشناخته از هنرهاي نوبنياد ايلخاني

شهرهاي نوبنياد در تاريخ معماري و شهرسازي ايران، در مقاطعي رخ داده است و برخي از اين شهرها تا روزگاري باقي مانده و برخي ديگر به تدريج يا دفعتاً رها شده و از ميان رفته است. شهر سلطانيه را به عنوان يكي از مهمترين شهرهايي مي شناسيم كه پس از مرگ سلطان اولجايتو تخليه شد. نمونه هاي ديگري از اين نوع شهرها نيز وجود داشته اند كه به دلايلي مشترك از صفحه حيات اجتماعي و فرهنگي ايران حذف شده اند. اين شهرها ابعاد مختلفي داشته اند. نگارندگان در اين مقاله با مقايسه كمي و كيفي ميان آق قلعه در دشت جوين در خراسان و نمونه هاي ديگر شهرهاي ايراني، به مقياس هاي جديدي از شهرهاي نوبنياد ايلخاني مي رسند كه از لحاظ شبكه معابر، كاملاً طرح ريزي شده و شطرنجي كه محدوده درون باروهاي آن از لحاظ ابعاد از يك شارستان ساده مانند ارگ بم كمي بزرگ تر است و در عين حال از شهر تاريخي كوچكي مانند سبزوار نيز خيلي كوچك تر است. آنچه كه از بافت هاي سنتي آنها مي شناسيم، تركيبي از كهندژ، شارستان و ربض است كه در دوره هاي اسلامي گسترش يافته است. لذا شناسايي شارهاي پيش انديشيده اين چنيني، مانند سلطانيه و آق قلعه، علاوه بر اينكه اطلاعاتي از معماري و شهرسازي دوره ايلخاني ارايه مي دهد، اساساً مي تواند مقياس واقعي يك شارستان طرح ريزي شده را روشن كند. چيزي كه حد و مرز آن براي بسياري از شهرهاي تاريخي ايران ناشناخته است. اين پژوهش در انتها تخليه اين شهرها را ناشي از غياب مفهوم هويت محلي و عدم شكل گيري تدريجي آن مي داند.