بررسي آوايي ريتم در شعر عاميانه ي فارسي

وزن اشعار عاميانه را در زبان فارسي اغلب متفاوت با اشعار عروضي مي دانند و در دو گونه ي جداگانه دسته بندي مي كنند. اين تفاوت طبق مطالعاتي كه تا به حال از ديد واج شناسيِ وزن انجام شده، در سه مشخصه ي اصلي قابل تلخيص است: يك اين كه در شكل گرفتن وزن عاميانه، برخلاف وزن عروضي، كشش معمولِ هجاها و دسته بندي سه گانه ي آن به كوتاه/ بلند/كشيده به هيچ وجه تعيين كننده نيست. دوم اين كه قالب هاي زمانيِ از پيش ساخته اي در وزن عاميانه وجود دارد كه هجاها روي آن مي نشينند و سوم اين كه در وزن عاميانه نقش سكوت بسيار مهم و كليدي است. اگر چنين باشد، انتظار مي رود كه: (1) بتوان به صورت عيني و روي موج صوتيِ نمونه هاي قرائت و ضبط شده، قالب هاي زماني شعر عاميانه را مستقل از نوع و ساختار هجاها استخراج و مشاهده كرد. (2) زمان بندي منظمي در فواصل هجاها (آن گونه كه توسط گويشور به صورت طبيعي خوانده مي شود) وجود داشته باشد. در مقاله ي حاضر، گزارش اوليه اي از بررسي آوايي ريتم شعر عاميانه ي فارسي در آزمونِ فرضيه هاي فوق ارائه شده است. در اين بررسي آوايي، به زمان بندي نمونه هاي قرائت شده كه با ريتم معمول و طبيعي شان خوانده و ضبط شده پرداخته ايم. روي 14 مصراع از نمونه هاي ضبط شده، بر اساس فواصل ميان آغازه (Inter-Onset-Intervals) اسكلتِ زمان بندي هجاهاي متوالي را با همزمان كردن صداي يك كوبه (تَق) استخراج كرديم و از اين راه فاصله هاي زماني بين جفت هجاهاي متواليِ آن ها اندازه گيري شدند. همچنين مجموع زمان براي هجاهاي هر شطر به دست آمد و مقايسه ي آن در شطرهاي مختلف يك شعر انجام گرفت. بررسي اين نمونه هاي اوليه نشان داد كه: اسكلتِ زمان بنديِ خوانش هجاها داراي نظم كاملا مشخص و قابل مقايسه با نمونه هاي ضربي موسيقي است. اين نظم، به خوبي با الگو هاي تركيب شده از تَ ها و تَق ها كه تابه حال نمايش داده شده، منطبق است و زمانِ تَ ها و تَق-هاي تركيب شده در اين الگوها معمولا نسبت يك به دو دارند؛ به صورتي كه به جاي يك تَق كه در يك مصراع آمده، مي تواند دو تَ در مصراع بعدي بيايد. همچنين زمان شطرهاي درون يك مصراع با هم و با شطرهاي ساير مصراع ها تقريبا مساوي است كه مشابهت مفهوم شطر را در وزن عاميانه با متر موسيقايي تاييد مي كند. اين زمان بندي ثابت براي شطر است كه نقش ساختاري و كليديِ سكوت در وزن عاميانه را تعريف و مشخص مي كند.