مفاهيم مهم عرفاني وتجلي آن در هنر معماري اسلامي ( نمونه موردي مقابر و مزارها)

معماري چيزي را جاويدان و ستايش مي‌كند از اين‌رو جايي‌كه چيزي براي ستايش‌شدن وجود ندارد، معماري هم نمي‌تواند وجود داشته باشد.» تشبيه و تنزيه از مفاهيم مهم عرفاني‌اند كه تجلي آن‌ها در مزارها به طرق گوناگون صورت مي‌گيرد. «تشبيه در اماكن مذهبي به معناي استفاده از نمودهايي است كه درك خداوند را براي انسان، آسان‌تر مي‌كند و موجب ايجاد رابطه‌اي صميمانه‌تر با وي مي‌گردد.» بدين‌جهت در مزارهاي تشبيهي، از عناصري استفاده شده كه موجب به حداكثر رسيدن ميزان تشبيه، شده و صفاتي را متجلي ساخته است كه درك حقيقت را تا منزله درك انسان‌ها، ساده و آسان مي‌كند. در مقابل آن، مزار تنزيهي به دنبال عاري‌نمودن ويژگي‌هاي جسماني و تشبيهي از ذات حق است و برخلاف مزار تشبيهي، سعي در به حداقل‌رساندن نمودهاي كالبدي و توصيف ذات پروردگار با استفاده از اين نمودها دارد. در اين مزارها، سير به تنزيه تمناي دل است و اين مزار، نمود كاملي است از جلال خداوندي. به‌طوركلي، مي‌توان اظهار نمود كه تشبيه و تنزيه در حقيقت، درجه ادراك انسان‌هاست از ذات پروردگار. آنگاه كه به ذات حق بنگريم، او را منزه از هر تعريف و توصيفي درمي‌يابيم، يعني حقيقت مطلق كه هنوز به تجلي نيامده است (تنزيه). اما آنگاه كه به جلوه‌گر شدن وجود حقيقي خداوند در آفرينش بنگريم، مي‌توانيم شناختي محدود از وي بيابيم و اين محل تشبيه است. «پس چون به كثرت مي‌نگريم، در دام تشبيه هستيم و چون به وحدت مطلق مي‌نگريم و از اسماء و صفات او كه مظاهرش در گيتي است صرف‌نظر مي‌كنيم، به تنزيه دچار مي‌شويم».«جمال(زيبايي) و جلال(هيبت)، دو اصطلاح منحصربه‌فرد فلسفه و عرفان اسلامي‌اند، اما نقش آن‌ها در ساحت هنر، به‌ويژه معماري قدسي و مذهبي، آن‌چنان شگفت‌انگيز است كه بدون بررسي كاركردشان، تبيين ويژگي و ماهيت مزارها چندان ممكن نيست». در اين مقاله با بررسي موردي از برخي مقابر و مزارها سعي شده است تا به شناخت بهتر و صحيح‌تري از مفاهيم مهم عرفاني در هنر معماري اسلامي پرداخته شود.