تحليل متون تاريخي به‌قصد بازشناسي مدلول‌هاي معماري‌واژۀ «شبستان» و اطوار حضور آن در زبان و ادبيات فارسي

شبستان از قديمي‌ترين و پركاربردترين معماري‌واژه‌هاي زبان فارسي است. پسوند اين واژه «ستان» است كه خود دلالت بر «جاي و مكان» دارد و بررسي متون تاريخي نيز نشان مي‌دهند كه در طي يك هزارۀ اخير، غالب مدلول‌هاي واژۀ شبستان بر جا و مكان دلالت مي‌كرده‌اند. اما اين معماري‌واژه، در گذر زمان معاني متفاوتي به خود گرفته است؛ ازجمله سراي زنان، حرمسرا، گرمخانه، جاي دلگير، خواب‌گاه، خانه، جاي تاريك، غار، نمازخانۀ مسجدها، خلوت‌خانه. به نظر مي‌رسد قديمي‌ترين مدلول شبستان، «سراي زنان» و «حرمسرا» و جديدترين مدلول آن «فضاي ستون‌دار ساختمان‌ها (خصوصاً مسجدها)» است. همچنين كيفيت‌هاي خاص اين واژه و مدلول كالبدي آن، منجر به معاني ضمني و دلالت‌هاي نهان معنايي خاصي مي‌شده است؛ ازجمله اينكه شبستان فضايي زنانه، و به‌نسبت فضاهاي مردانه حقيرتر شمرده مي‌شده است؛ نيز شبستاني‌بودن به‌مثابۀ فضيلت زن بوده است. تنها در قرن معاصر است كه براي نخستين بار، شبستان به‌عنوان فضايي براي خلوت و تنهانشيني و مي‌گساري يك «مرد» در شعر مي‌آيد و تا پيش‌ازآن، شبستان فضاي اندروني كاخ يا خانه و زنانه محسوب مي‌شده است. جز اين‌ها، دلال‌هاي معنايي بسيار متنوع واژۀ شبستان موجب شده كه استفادۀ شاعران و ادبيان از آن‌ها مكرّر و پردامنه، و البته بسيار متنوع باشد؛ چنان‌كه آرايه‌هاي ادبي متنوعي با كاربست واژۀ شبستان مورداستفادۀ شاعران و نويسندگان قرار گرفته است: شبستان غم؛ شبستان سپهر؛ شبستان عدم؛ مخدرات شبستان راز؛ زاويه‌نشين شبستان خمول؛ تازه‌عروس شبستان بلاغت؛ حجله‌آرايان شبستان نكته‌پروري؛ بيداردلان شبستان تحقيق؛ شبستان حيا؛ شبستان سخن؛ شبستان جهان؛ شبستان ازل؛ شبستان ضمير؛ شبستان معاصي؛ شبستان خيال. اين مقاله درآمدي است بر بازشناسي معماري‌واژۀ شبستان و انواع دلالت‌هاي ضمني و معاني آن در قرون مختلف؛ به‌اين‌منظور متون تاريخي منظوم و منثور فارسي از سده‌هاي مختلف واكاوي شده‌اند و جايگاه شبستان در اين متون مورد تحليل و تدقيق قرار گرفته است.