تأملي بر مباني فكري دولت گرايي و ضد دولت گرايي در انديشه روشنفكران عصر مشروطه

انقلاب مشروطه طليعه آغاز تجدد و برآمدن صورتي از دولت مشروطه است كه با گذار از مباني معرفتي-سياسي رژيم قديم و سنت قدمايي ممكن شد. آنچه در اين رخداد غير قابل انكار است جدال بر سر مباني دولت جديد، له و عليه آن از سوي نسل نخست روشنفكران ايراني دوره مشروطه است. هدف از پژوهش حاضر آن است كه با بازخواني نمونههايي از آثار سه تن از اين روشنفكران يعني ميرزا ملكم خان ناظمالدوله، ميرزا يوسف خان مستشارالدوله وميرزا فتحعلي آخوندزاده نشان دهد كه آنها براي گذار از مباني دولت قديم و ماهيت نظام جديد چه درماني ارائه ميدهند، در اين ميان چه نقش و جايگاهي براي دولت قائل هستند، و بر اين اساس چگونه ميتوان آنها را در گروه دولتگرايان و ضد دولتگرايان دستهبندي كرد. بدين منظور ديدگاههاي اين سه روشنفكر پيرامون مسائل محوري همچون: تصوير تمدن ايران و غرب، نقش و جايگاه دولت، و نيز دلايل تنزل و كسالت تمدن ايران و راههاي غلبه بر آن مورد بررسي قرار گرفته و الگويي اجمالي از رويكرد آنان ترسيم شده است. در پايان نيز تلاش بر آن بوده است كه مكان و موقعيت نسبي هر يك از اين سه تن بر روي طيفي كه در يك سوي آن دولتگرايي افراطي و در منتهياليه ديگر آن ضد دولتگرايي راديكال قرار دارد، مشخص شود.