خصيصه هويت ساز عمل در قرآن كريم

از مباحث محوري تربيت در قرآن كريم، اهميت مقوله «عمل» و نسبت و تناسب آن با «فاعل اخلاقي» است كه يكي از مهمترين خصيصه‌هاي اين تناسب، مولفه هويت سازي عمل است. در آيات بسياري از نسبت واقعي جزا و عمل سخن گفته شده است كه از رهگذر بررسي چرايي و چگونگي واقعي بودن اين ارتباط، حقيقت عمل و نيز حقيقت فاعل اخلاقي هم آشكار مي‌شود. اگر چه تذكار به مراتب فاعل در فرآيند صدور فعل قابل توجه است ولي آنچه كمتر مورد توجه واقع شده است حقيقت فاعل اخلاقي است كه به عنوان مقدمه‌اي لابّدي مورد توجه خواهد گرفت. در همين راستا، حقيقت فعل اخلاقي هم مورد كنكاش قرار مي‌گيرد كه تا چه حدي به فعل خارجي متوجه است و اگر به لايه‌هاي دروني هم متمايل است، مولفه ذاتي آن چيست؟ در صورت مشخص شدن موارد پيش گفته، مفاهيم پايه در اخلاق از منظر قرآن كريم قابل اصطياد مي‌گردد فلذا زمينه روشي شناخت فضايل و رذايل بنيادين پديدار مي‌گردد. در نوشته حاضر، ضمن بررسي حقيقت عمل و فاعل اخلاقي در آيات، به خصيصه هويت ساز عمل در قرآن كريم به طور تفصيلي پرداخته مي‌شود. بهترين اثر علمي چنين رهيافتي، تحليل ماهيت فعل اخلاقي است كه البته ريشه‌هاي تقارب آن در روايات و نيز برخي فلاسفه قابل رصد است. به عنوان مثال ملاصدرا ضمن بحث از فعل الهي و «صدور»، به تشابه فرآيند شكل گيري عمل انساني با فعل الهي مي‌پردازد كه نتيجه آن تاييدي بر يافته پيش گفته (حقيقت عمل در قرآن كريم) است. در اين تقرير، مراتب عمل از علم آغاز مي‌شود و تا تعيّن اراده ادامه دارد و مراحل پس از آن از ذات عمل خارج است و جزء لوازم آن است. ديگر آنكه هر فعلي با تقرير گذشته در شكل گيري مرتبه اي از هويت انسان دخيل است كه در مقاله پيش رو به تفصيل خواهد آمد. واضح است كه تناسخ يا حلول، لازمه اين تقرير نيست و با تفسير مشهور از تمثل اعمال هم مفارقت دارد.