نقش گنبد در معماري ايران

ساخت ﮔﻨﺒﺪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ ﺗﺮﯾﻦ ﺗﮑﻨﯿﮏ ﻫﺎي ﭘﻮﺷﺶ دﻫﺎﻧﻪ در دﻧﯿﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎن در ﻣﻌﻤﺎري ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ راه ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻣﯽ ﭘﯿﻤﻮد و ﺷﺎﻫﺪ اوج ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﺧﻮد در ﮐﺎخ ﻓﯿﺮوزآﺑﺎد ﻓﺎرس ﺑﻮد؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﻋﻨﺼﺮ در ﻣﻌﻤﺎري ﺳﺪه ﻫﺎي ﻧﺨﺴﺖ ﭘﺲ از اﺳﻼم در اﯾﺮان ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻋﻨﺎﺻﺮ دﯾﮕﺮي ﻫﻤﭽﻮن اﯾﻮان )ﮐﻪ در ﺑﻨﺎي اﯾﻮان ﻣﺪاﯾﻦ ﺑﻪ اوج ﺷﮑﻮه و ﻋﻈﻤﺖ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد( و ﮐﻨﮕﺮه ﻫﺎي ﺗﺰﯾﯿﻨﯽ دﯾﮕﺮ دﯾﺪه ﻧﺸﺪ. اﯾﺠﺎد ﻣﺮﮐﺰﯾﺖ در ﺑﻨﺎ از ﺟﻤﻠﻪ راﻫﮑﺎرﻫﺎ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ وﺣﺪت در ﻣﻌﻤﺎري اﺳﺖ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺆﺛﺮ در ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﻣﺴﺎﺟﺪ در دوران ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻔﻬﻮم ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ، ﮔﻨﺒﺪ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﺑﺎ ﻧﻘﺶ ﺑﺎرز ﺧﻮد در زﻣﯿﻨﻪ ﺷﮑﻞ دﻫﯽ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ و ﻧﻤﺎدﯾﻦ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ﻣﺮﮐﺰﯾﺖ در ﺑﻨﺎي ﺴﺎﺟﺪ، ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻪ ﺑﺮوز ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ .اﻫﻤﯿﺖ ﻣﻌﻨﻮي ﻓﻀﺎي ﺧﻼء در ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي راﺑﻄﻪ ﻋﻤﯿﻖ و دﻗﯿﻖ ﻣﻌﻨﻮﯾﺖ و ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺘﺎﻓﯿﺰﯾﮑﯽ اﺳﻼم و ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﯽ) اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﺛﻤﺮه اﺻﻞ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﺧﻼء، ﺳﻤﺒﻞ ﯾﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪ اي اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﻼ و ﺣﻀﻮر ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ اﺳﺖ در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺣﺎﺿﺮ، ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ -ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ و ﺑﺎ ﺑﻬﺮه ﮔﯿﺮي از اﺑﺰار ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اي ﺑﻪ ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ .ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺿ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻘﺶ ﺗﻮﺣﯿﺪ در ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﺧﺺ ﻫﺎي ﻣﻄﺮح در آﺛﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻧﻈﺮي، ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻤﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﻘﺶ ﻣﻌﻤﺎري ﮔﻨﺒﺪ در ﺷﮑﻞ دﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰﯾﺖ ﻣﻌﻤﺎري در ﯾﮏ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺎص) ﻣﺴﺠﺪ ﺷﯿﺦ ﻟﻄﻒ اﷲ ( ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺳﭙﺲ ﺷﺎﺧﺺ ﻫﺎي در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه، ﺑﺮ روي ﭼﻨﺪ ﻣﺴﺠﺪ دﯾﮕﺮ ﻣﻮرد ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار داده ﺷﺪه اﺳﺖ دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﺣﺎﺻ از ﺑﺮرﺳﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ در ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻨﺎﻫﺎ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻮﺛﺮ ﺑﻮده و از ﻃﺮﻓﯽ ﺑﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ درون ﮔﺮاﯾﯽ، داﯾﺮه، ﺗﻘﺎرن ﻧﻘﻄﻪ اي، ﻣﺤﻮر ﻋﻤﻮدي و ﺷﮑﻞ ﻫﻨﺪﺳﯽ ﮐﺮه و ارزﯾﺎﺑﯽ آن ﻫﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽ رﺳﯿﻢ ﮐﻪ ﮔﻨﺒﺪ ﻧﯿﺰ در ﺷﮑﻞ دﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰﯾﺖ ﻣﻌﻤﺎري ﻣﺴﺠﺪ ﺗﺎﺛﯿﺮﮔﺬار اﺳﺖ.