كاروانسراهاي دورۀ سلجوقي استان قم

همواره پايداري سياسي، زمينه هاي فرهنگي، و بستر جغرافيايي و اجتماعي موجب افزايش تجارت و رونق اقتصادي مي شود كه اين امر ساخت راه ها و بناهاي وابسته به آن را به همراه دارد. سلجوقيان در سايۀ پادشاهاني همچون ملكشاه، سلطان سنجر، آلب ارسلان و صدارت خواجه نظام الملك طوسي توانستند اولين حكومت مقتدر مركزي در ايران و ثبات را در قلمرو حكومت خود ايجاد كنند. در دورۀ سلجوقي رونق و توسعۀ اقتصادي موجب شد براي اولين بار پس از اسلام، موج گسترده اي از ساخت كاروانسرا پديد آيد. برخي از اين كاروانسراها تخريب و تعدادي نيز در دوره هاي بعد بازسازي شده اند و فقط تعداد معدودي از كاروانسراهاي اين دوره باقي مانده است. محدودۀ بررسي اين پژوهش جاده اي ست كه از شرقي ترين نقطۀ ايران سياسي يعني سرخس شروع شده و پس از گذر از نيشابور، ري، قم، و... در ادامه بغداد مي-رسد. كاروانسراهاي سلجوقي همانند ساير بناهاي اين دوره داراي شاخص ها و الگوهاي فضايي اي هستند كه مي توان آن را سبك ناميد. با مقايسۀ اين كاروانسراها در استان قم به عنوان يكي از استان هايي كه تعداد چهار كاروانسراي دوره سلجوقي دارد، ويژگي هايي همچون الگوي دو و چهار ايواني، راهروهاي سراسري در پيرامون سرا به جاي تقسيم فضا توسط ايوانچه ـ كه در دورۀ صفوي به خوبي نمايان است ـ نبود اصطبل يا شترخانه، الگوي فضاي ورودي، و همچنين فضاهاي اقامتي با الگوي چهارصفه كه مي توان آن را در بناهاي مذهبي همچون مساجد و مدارس مشاهده كرد. سهم چشمگير سلجوقيان در معماري ايران، بيشتر در نهادينه شدن شماري از قالب هاي كهن معماري ايران و نيز توانايي هنرمندان دورۀ سلجوقي براي خلق تنوع و زيبايي در اين معماري مشهود است. با مطالعه ، بررسي و مقايسۀ شماري از اين آثار مي توان وحدت و انسجامِ بسياري از خصوصيات و ويژگي هاي معماري ايران در ادوار مختلف تاريخي را بازشناخت. اين مقاله بر اساس روش توصيفي ـ تحليلي است كه كه در آن براي تحليل از روش مشاهدۀ ميداني و برداشت هاي گوناگون و همچنين مطالعۀ منابع نوشتاري محققان و مقايسۀ آثار اين دوره با ديگر آثار بهره گرفته شده است.