خوانش منظر شهري تاريخي قم نقش گنبد حرم در منظر شهر در دورۀ ناصري

با وجود اهميتي كه منظر گنبد آرامگاه اوليا در ايران نزد زائران و ساكنان شهرها و در شكل گيري تصوير ذهني آنان داشته؛ تاكنون بررسي مستندي براي شناخت چگونگي اين جنبه از منظر شهري تاريخي در بستر فرهنگ ايراني انجام نشده است. اين مقاله با روش تفسيري- تاريخي و با بررسي نمونه موردي به جستجوي ابعاد ملموس و ناملموس منظر شهري تاريخي قم در مقياس كلان مي پردازد و از نقش گنبد حرم حضرت معصومه در شهر و در شكل گيري تصوير ذهني مسافران و نيز ساكنان شهر پرسش مي كند. جستجوي چرايي شكل گيري چنين نقشي براي گنبد حرم و عوامل فرهنگي- اجتماعي و نيز معماريانه دخيل در آن امكان فهم كيفيت‌هاي متداومي را فراهم مي‌كند كه در تصميم‌گيري براي منظر شهري امروزي موثرند. بنا بر نتيجۀ تحقيق تصوير «گنبد زرين و مناره‌هاي حرم» يكي از اولين برخوردهاي مسافران جاده ارابه‌رو را با شهر قم شكل مي داد و پيدايي‌اش خبر از پيدايي شهر داشت. در اين تصوير از كليت محيط مصنوع شهر بناهاي متعلق به حرم و از مجموعۀ حرم، گنبد و مناره‌هاي بلند آن در كل شهر اهميت مي يافت. تصوير قم در حرم و تصوير حرم نيز در گنبد و مناره‌ها خلاصه مي‌شد و گنبد و مناره‌ها نمايندۀ تصوير كل شهر بود. از طرفي به ديده آمدن گنبد بر هويت بخشي به مكان هايي از شهر و حتي خارج از آن موثر بود و اين موضوع از نام گذاري تپه و كاروانسراي منظريه؛ تپه سلامگاه و نيز بازار سلامگاه برداشت مي شود. از جمله اسباب معماريانه ايجاد اين تصوير و تصور كه تداوم نيافت كيفيت‌هاي ملموسي نظير نهاني و سپس آشكاري گنبد حرم كه رويت گنبد را اتفاقي خاص و غير هميشگي و تصوير گنبد را نه چون پس زمينه اي مكرر و معمول كه به‌مثابه نشانه‌ در شهر مطرح مي-كرد؛ اختلاف ارتفاع گنبد و مناره ها نسبت به بافت يك طبقه اطراف؛ تمايز سيماي گنبد حرم نسبت به ديگر امام زادگان شهر؛ درخشش پوسته طلايي‌ گنبد و تمايز آن نسبت به بافت كاهگلي اطراف بود. اما گنبد حرم هنوز هم «نشانۀ بصري و نماد قم» و نمايندۀ تماميت شهر محسوب مي‌شود. به علاوه ذهنيت دوره گنبد حرم را نه فقط متعلق به بناي آرامگاه كه در واقع امتداد وجود شخص مزور و نمايندۀ او در شهر درك مي‌كرد. ذهنيتي كه با توجه به تداوم رسم سلام دادن هنگام رويت گنبد و بارگاه تا حال حاضر باقي است و براي تصميم‌گيري دربارۀ منظر كلي شهري قم بايد بدان توجه كرد.