مطالعه مورد پژوهانه دين و عقلانيت در سيره نظري امام رضا (ع): تكليف در حد وسع

تكليف در حد وسع اگرچه در پنج آيه قرآني تأكيد شده است، اما در تاريخ دو دانش تفسير و كلام، چالش هاي فراواني را به ميان آورده است و دانشمندان مسلمان را به گروه بندي ها كشانده است. اين چالش ها اغلب در پنج مسأله عقلي و سمعي بودن تكليف در حد وسع، امكان و إمتناع آن، وقوع و عدم وقوع آن، حسن و قبح بوده است. از آنجا كه يكي از برنامه هاي امام رضا (عليه السلام) ترويج دين داري خردگرا و مبارزه با دين داري خردگريزانه بود، در مواجهه با مساله ي تكليف فراتر از وسع كه به يك چالش كلامي- تفسيري بين مفسران خرد گرا و اشاعره تبديل شده بود، با تكيه بر بنيان عقلاني در دو حديث به اين چالش ها پاسخ مي دهد و به اصل تكليف در حد وسع استدلال مي كند. تحليل مفهومي و گزاره اي اين دو حديث و تحليل لوازم منطقي آن ها موضوع تحقيق حاضر است. در حديثي از امام رضا(عليه السلام) عدل الهي به نحو تحصيلي و در حديث ديگر ظالم نبودن خدا به نحو عدولي مأخذ برهان بر إمتناع تكليف مالايطاق قرار داده شده است. مقايسه قرار دادن عدل الهي به عنوان مأخذ تكليف در حد وسع با آنچه در ادبيات تفسيري اهل سنت با عنوان رحمت الهي قرار گرفته است، نشان مي دهد كه امام رضا(عليه السلام) مسأله تكليف در حد وسع را عقلاني مي داند. با رهيافت عقلي مي توان اثبات كرد كه تكليف فراتر از طاقت در نظام عدل الهي نه تنها واقع نشده است بلكه محال است. همچنين ابتناء تكليف فوق طاقت بر ستمگري تكليف كننده دليل بر قبح آن است. مفاد اين حديث نقش راهبردي در سلامت و سرآمدي نظام هاي حقوقي، تربيتي و اخلاقي دارد. عادلانه بودن تكليف در اين روايت مي تواند به منزله شاخصي براي ارزيابي در وظايف حرفه اي به كار رود.