«برشده گوهر»، «برشده پيكر»؛ درنگي در بيتي از شاهنامه

نگاشتۀ حاضر تأملي است در چهارمين بيت مقدمۀ شاهنامۀ فردوسي: «ز نام و نشان و گمان برترست- نگارندۀ برشده گوهر/ پيكرست». در چاپهايي مانند شاهنامۀ مصحَّحِ خالقي مطلق، كزّازي و جيحوني (به تبع ضبط قديمي¬ترين دست¬نويس شاهنامه يعني دست‌نويس فلورانس مورَّخ 614 ه.ق) ضبطِ «گوهر» اختيار شده و در چاپ مسكو به تبع دست‌نويس لندن (استنساخ¬شده از روي نسخه¬اي مورّخ 675 ه.ق)، ضبط «پيكر» آمده است. «گوهر» در اين بيت داراي تفسيرهاي متعددي است. برخي مقصود فردوسي را از «برشده گوهر»، «آسمان»، برخي «آسمان و اختران»، برخي «آفريدگار»، برخي «انسان»، برخي «جان»، برخي «خرد و جان» و برخي ديگر «عنصر آتش» دانسته‌اند. اگرچه معيارهاي نسخه‌شناختي ما را در روش-شناسيِ تصحيح ناگزير از پذيرش «گوهر» مي‌كنند، اما قراين معنايي و هنريْ ضبط «پيكر» را نيز- ولو اينكه ضبطي «مرجوح» است- به عنوان ضبطي كه محتملاً برآمده از قلم خود فردوسي است، قابل توجه مي‌سازد. ضبط «پيكر» (در معني تصوير و نقاشي، و استعاره از بروج و اجرام فلكي، و مجازاً آسمان) علاوه بر تناسب معنايي با «نگارنده» (در معني نقّاش) داراي «ايهام تبادر» به «برجِ دو پيكر» نيز هست. ضبط «برشده گوهر» را نيز در ارتباط با «نگارنده» (در معنيِ «گوهرآراي») استعاره از اجرام فلكي (اعم از خورشيد، ماه و ستارگان) (و نهايتاً مجاز از آسمان) نيز مي‌توان دانست كه در بيت پيشين ياد شده است. جز «عنصر آتش» كه قراين درون¬متني و ساختار معناييِ مقدمه آن را تأييد نمي¬كند، نظر به دايرۀ تفسيرپذيري و تعدد امكانات معناييِ بيت با هر يك از اين دو ضبط كه پذيرفته شود، بايد بيت را باتوجه به رويكردِ «متن‌محور» داراي طيفي از معاني محتمل و ممكن دانست و اين بيت¬سرودۀ هنري را منحصر و محدود در معنايي واحد نكرد.