نقش آب و قنات در تحول منظر سرزمينهاي تمدن اسلامي

مطالعه حاضر در پي كشف و شناسايي نقش آب و سامانههاي استحصال و انتقال آن در تحول منظر طبيعي سرزمينهايي است ‏كه در حوزه تمدن اسلامي طبقهبندي ميگردند. هرچند موضوع آب و قنات در تمدن اسلامي مورد كنكاش قرار گرفته، اين مقاله با ‏نگاهي متفاوت و در بستر وسيعي از حوزه جغرافيايي اسلام سده‌هاي نخستين به بررسي نقش آب در تحول معماري منظر اسلامي ‏پرداخته است. اسلام، تغييرات عميقي را در منظري كه سكني گزيده بود، پديد آورد. مسلمانان با استحصال و انتقال استادانه آب، با ‏واحه‌هاي سرسبز و انسان‌ساختي كه پديد آوردند موجب سرسبزي سرزمين‌هاي خشك خاورميانه و مناطق شمالي آفريقا شدند. اين ‏تحول منظر علاوه بر بعد اقتصادي كه به محصولات كشاورزي بها مي‌داد، داراي جلوه فرهنگي بود كه به فرم بصري قدرتمند نيز ‏اعتبار مي‌بخشيد. فنون مورد استفاده در فرايند دگرگون‌سازي منظر نامساعد و تبديل آن به منظر كشاورزي، ريشه در تمدن‌هاي ‏ايران و روم باستان داشت. اما جوامع اسلامي از اين فنون و تخصص‌ها در بستري وسيع‌تر و متشكل از شبكه پيچيده‌اي از ‏نوآوري‌ها كه علاوه بر بعد فني، ملاحظات مالكيت زمين و نيروي كار، قوانين ارث، ماليات، رشد شهري، و تصور ايده‌آل از زندگي ‏روستايي را در برمي‌گرفت، استفاده نمودند. با تكميل تمهيدات فصلي يا سامانه‌هاي زيرزميني، نظام‌هاي آب و آبرساني موجب ‏شكوفايي واحه‌هايي سرسبز گرديد كه هم به لحاظ اقتصادي و توليدي سودمندي و كارآيي داشت، و هم از نظر زيبايي‌شناختي و ‏بصري از جلوه دلپذير و خوشايندي برخوردار بود. كاركرد اصلي آب، آبياري محصولاتي بود كه به عنوات كالاي تجاري و بازرگاني ‏به شهرها ارسال مي‌شد. هدف ثانويه اين بود كه كاربردهاي تفرجي آب در قالب آبنماها و حوض‌ها كه زينت‌بخش حياط‌ها بود، ‏جلوه‌نمايي كرده و همچنين آب استخرهاي غسل در گرمابه‌ها نيز تامين گردد. لذا حكام و جوامع اسلامي با اهداف سياسي و ‏اقتصادي در كنار اهداف تفرجي و عمراني، استعمال آب را هدف‌گذاري نمودند.‏