مروري بر روش ها و شاخص هاي ارزيابي كيفي رسوبات در اكوسيستم هاي آبي

رسوبات رودخانه اي يكي از مؤلفه هاي اساسي در سيستم هيدرولوژي بوده و نقش تعيين كننده اي در مهار كيفيت زيستي آب هاي سطحي دارد. رسوبات رودخانه اي متأثرشده از فرايندهاي طبيعي، زمين شناسي حوزه و فعاليت هاي انساني بوده و با جذب و رهاسازي مجدد آلودگي هاي طبيعي و انساني بر اكوسيستم هاي آبي اثر گذارند. در قرن اخير، ورود حجم عظيمي از آلودگي‏هاي ناشي از عوامل زمين شناسي و فعاليت هاي انساني به درون اكوسيستم هاي آبي به تهديدي جدي براي سلامت موجودات آبزي و انسان تبديل شده است. لذا، ارزيابي كيفيت رسوبات و تبيين شاخص ها و استانداردهاي مناسب، ضروري است. هدف اصلي اين مطالعه، مرور و ارائه ي نيازهاي مؤثر و كاربردي در ارزيابي كيفي رسوبات در محيط هاي آبي شامل توضيح و تشريح روند پايش، روش تجزيه و تحليل داده ها، استانداردها و شاخص ها مي باشد. جمع آوري اطلاعات فيزيكي، شيميايي و بيولوژيكي در دوره هاي زماني كوتاه مدت و بلندمدت جهت آگاهي از شرايط حاكم بر محيط از مهم ترين گام ها در ارزيابي كيفي آب و رسوب عنوان شده است. بدين منظور، تعيين متغيرهاي فيزيكي-شيميايي محيطي شامل خصوصيات زمين شناسي، كاربري (موقعيت مراكز مسكوني و صنعتي، اراضي زراعي، مخازن و سدها و غيره)، خاك، مورفولوژي منطقه مورد مطالعه، خصوصيات اقليمي-هيدرولوژيكي، فرايند انتقال رسوبات و ساير زير لايه هاي اطلاعاتي در مقياس حوزه ي آبخيز از اصول اوليه روند پايش مي باشند. روش استاندارد آناليز آب و فاضلاب انجمن سلامت آمريكا (APHA) و دستورالعمل حفاظت محيط زيست آمريكا (USEPA) جز روش هاي معمول و مورد پذيرش در آناليز نمونه هاي جمع آوري شده هستند. در گام بعد، روند تغييرات كيفي رسوبات در دوره ي زماني مورد نظر (و يا با استفاده از داده هاي تاريخي) بررسي و تعيين مي گردد. حال براي روشن ساختن اينكه چگونه كيفيت بار رسوبات موجود در بدنه آبي مورد بررسي، تحت تأثير انواع مختلف آلاينده ها قرار گرفته است، نياز به مقايسه ي داده هاي به دست آمده با مقادير استاندارد و استفاده از شاخص هاي كيفي مي باشد. در اين مطالعه به مهم ترين شاخص هاي پركاربرد در بررسي كيفيت رسوبات در اكوسيستم هاي آبي با پنج ويژگي مهم (ساده و ارزان، حساس به تغييرات كوچك، قابل استفاده براي طيف وسيعي از مناطق جغرافيايي و قابل پيش بيني با مدل هاي كيفي و كمي) با لحاظ خصوصيات فيزيكي، شيميايي و بيولوژيكي پرداخته شده است كه شامل شاخص سازمان حفاظت محيط زيست آمريكا (USEPA)، دستوالعمل بدنه آب (WFD)، فاكتور تجمع (Cf)، شاخص بار آلودگي (PLI)، فاكتور غنا (EF) و فراواني زمين-شناسي (Igeo) مي باشد. نتايج حاكي از اين واقعيت است كه شاخص هاي فيزيكي-شيميايي و بيولوژيكي جهت ارزيابي كيفيت رسوب در اكوسيستم هاي آبي مي توانند به صورت كاربردي مورد استفاده قرار گيرند. در مجموع، از ميان شاخص هاي متعدد ارائه شده توسط محققان مختلف در سراسر جهان، شاخص هاي منتخب بايد در عين در نظرگرفتن اصول و استانداردهاي كاربردي، قابل درك و داراي كاربري ساده براي مديران و محققان با زمينه هاي تخصصي متفاوت باشند. به اندازه كافي انعطاف پذير بوده و با شرايط به شدت متغير اكوسيستم هاي آبي سازگار باشد. همچنين با شرايط زمين شناسي-اقليمي و داده هاي در دسترس مطابقت داشته تا براي تصميم گيري و سياست گذاري هاي مديريتي در آينده سودمند واقع شود.