بررسي يك تناقض‌ ايدئولوژيك، در يك نگاره مشهور

از ميان موضوعات تصوير شده در نگارگري ايراني، موضوعي جالب توجه و زيبا وجود دارد با عنوان سلطان‌‌سنجر و پيرزن، كه بارها و بارها توسط نقاشان مختلف در سرزمين هاي دورة پسامغولِ ايران، هندِ گوركاني و تركية عثماني مصورسازي شده‌ است. به‌موازات آنها، نگاره هاي پرتكرارِ ديگري نيز با همين مضمون وليكن عناويني متفاوت چون ‌ملكشاه و پيرزن يا بيوه زن ديده مي شود كه ساخت بصريِ همگيِ آنها تقريباً مشابه هم است. اين كه آنها به دفعات و آن هم با يك ساختار نسبتاً ثابتِ بصري نقّاشي شده‌اند، مي تواند بازتابي از يك ايدئولوژي مشخصِ سياسي باشد: ايدئولوژي‌ِ طبقات حاكمه اي كه از طريق تصوير و نقاشي، درصدد تبيين و تثبيتِ سازوبرگ‌هاي اقتصادي ـ اجتماعيِ مطلوب خود در جامعه بوده اند. در واقع حاميانِ اين نوع نقاشي ها با كمك گروههايي از نخبگان جامعه، از طريق بازتوليدهاي مكررِ چنين مضاميني در نقاشي ها، و همچنين آثار ادبي و فلسفي، پذيرشِ شكل خاصي از سلسله مراتبِ اجتماعي و همسو با منافع اقتصاديِ طبقات حاكمه را، به امري طبيعي و بديهي تبديل مي نموده اند، به گونه اي كه احتمالاً تصور امكانِ وجودِ اَشكال ديگري از سلسله مراتب، براي مردمِ آن روزگار مبدل به امري دشوار و يا حتي محال مي شده است. اما اين ايدئولوژيِ برساختة قدرت، كه به‌واسطة ماهيت‌اش، همچون هر ايدئولوژي ديگري مملو از تناقض‌هاي دروني بوده، ناآگاهانه و حتي شايد بدون قصدِ نقاش، تضادي را در نگاره به نمايش گذاشته است كه دقت در آن، مي تواند براي يك محقق امروزي كه قرن ها از آن دورانِ حاكميت نظام هاي فئودالي فاصله دارد جالب توجه باشد. در اين مقاله سعي شده است تا با ارائة رويكردي انتقادي‌ به يك نگارة تيموري با موضوع سلطان‌سنجر و پيرزن، اين تناقضِ ايدئولوژيك به نمايش گذاشته شود. روش پژوهش، تحليلي ـتوصيفي است و شيوة گردآوري اطلاعات، بر اساس بررسي هاي كتابخانه اي انجام گرفته است. اين روش، كه با نگاه برخي از انديشمندان و فلاسفة انتقادي همچون لويي آلتوسر و پي ير ماشري هماهنگي دارد، به بسياري از آثار هنرهاي تجسمي در دوره هاي ديگرِ ايران و جهان نيز قابل تعميم مي باشد.