چكيده فارسي :
مسجد شيخ لطف الله در تاريخ معماري دورۀ اسلامي ايران جايگاه برجسته‌اي دارد. اين مسجد و كتيبه‌هاي آن تغييراتي داشته است كه اين تغييرات آگاهي روشني در دست نيست. هدف اصلي اين تحقيق شناخت تغييرات كتيبه‌هاي دورِ بيرونيِ گنبد مسجد شيخ لطف الله است. هدف فرعي تحقيق شناخت تحولات گنبد مسجد شيخ لطف الله با تكيه بر كتيبهها است. پرسش اصلي اين تحقيق از چيستي تغييرات كتيبه هاي نماي بيروني گنبد مسجد شيخ لطف الله بر اساس منابع تصويري مي‌پرسد و پرسش فرعيْ از ميزان تطابق صورتِ فعلي و صورت پيشين اين كتيبهها طي بازسازي‌ها جويا مي‌شود. روش تحقيق حاضر از آن جهت كه وضع موجود كتيبهها و صورت پيشين آنها مطالعه شده، توصيفي-تاريخي است. مطالعۀ تغييرات كتيبه‌هاي بنا در پاسخ به نيازي روزآمد نيست پس از نظر هدف، روش اين تحقيق بنيادي است. تجزيه و تحليل داده‌ها نيز با كمك مقايسۀ عكس هاي قديمي و وضع موجود بنا انجام شده است. در چند پژوهش تغييرات كتيبه‌هاي چند بناي دورۀ اسلامي ايران بر اساس تجزيه و تحليل كيفيت‌هاي خوشنويسي به دست آمده است. در حالي كه يكي از موثق ترين منابع براي شناخت تغييرات بنا منابع تصويري و به خصوص عكس‌هاي قديمي است كه به آنها كم توجه شده است. با اين وجود، در چند تحقيق سر نخ‌هايي از وضعيت متفاوت جلوخان مسجد شيخ لطف الله در عكس هاي قديمي ارائه شده اما دربارۀ آنها بحثي نشده است. مطالعۀ تغييرات كتيبه‌هاي دورِ بيرونيِ گنبد اين مسجد نمونه‌اي است از تغييراتي كه كتيبه‌هاي اين بنا از سر گذرانده‌اند. بر نماي ساقۀ گنبد مسجد شيخ لطف الله سه رديف كتيبه هست. رديف بالايي (كتيبۀ 1) كتيبه‌اي است به خط ثلث سفيد بر زمينۀ لاجوردي حاوي آياتي از قرآن. رديف مياني (كتيبۀ 2) شاملِ شانزده قاب است به خط بناييِ «ساقه‌گنبدي» بر زمينۀ فيروزه‌اي حاوي تعدادي از اسماء الحسني. رديف سوم (كتيبۀ 3) شانزده قاب كتيبۀ بنايي است زير قابهاي كتيبۀ 2 با زمينۀ نقش هندسي با رنگِ غالبِ فيروزه‌اي حاويِ ذكر و نام‌هاي متبرك. اين مقاله به مطالعۀ اين كتيبهها و سير تحولات آنها مي‌پردازد. بر اساسِ اسناد و عكس‌هاي قديمي، تا پيش از تعميراتِ 1315ش، آنچه از كتيبۀ 1 باقيمانده بوده بخشي از آيات مياني سورۀ انسان بوده و محل ابتدا و انتهاي سوره انسان و متنِ پيش و پس از آن روشن نبوده است. پس صورتِ كنونيِ كتيبه احتمالاً سابقه‌اي پيش از تعميرات سال 1315ش نداشته باشد. طبق همان منابع، قابهاي كتيبه‌هاي 2 و 3 صورت متفاوتي داشته‌اند. در وضع موجود طرحِ چهار قاب چهار مرتبه دورِ ساقۀ گنبد تكرار شده است، در حالي كه از شواهد چنين بر مي‌آيد كه در گذشته چنين نبوده است. در اين نمونه‌ها تلاش كرده‌ايم سرنخ‌هاي از صورتِ اصيلِ اين كتيبهها بيابيم.
چكيده لاتين :
The Shaikh Loṭf-Allāh Mosque is an important building in the history of Iranian Islamic architecture. This mosque and its inscriptions have had some changes however these changes aren t explicit yet. The main purpose of this study is to identify changes in the dome drum inscriptions in Shaikh Loṭf-Allāh mosque. The sub-purpose of this study is to identify changes in the dome of the Shaikh Loṭf-Allāh Mosque based on its inscriptions. The main question of this research is what are the changes in dome drum inscriptions in Shaikh Loṭf-Allāh Mosque are based on visual records. And the sub-question is, how much do the current form of these inscriptions and the previous form look like during the reconstruction? Since this study describes and compares the current status of the inscriptions and their previous faces, the method of this research is descriptive-historical. The study of changes to the inscriptions is not in response to today s need, so this research has a fundamental method. In this research, data collection and analysis are performed based on the comparison of the historical photos of the mosque and the existing situation. In other related studies, the inscriptions changes have been obtained by analyzing calligraphy qualities. visual records, especially historical ones, are one of the most reliable sources for understanding the changes in the building. However, these resources have been neglected in earlier studies. Several studies have pointed to the past status of the Shaikh Loṭf-Allāh Mosque in historical photographs, but these studies do not discuss the quality of these changes and the time of their deeds. This study represents some of the changes that the mosque have passed. On the drum of the dome of Shaikh Loṭf-Allāh mosque in Esfahan, there are three rows of inscription. The Upper one (no.1) is in tile mosaic, written with white letters on a dark blue ground, including verses of holy Quran. The middle inscription (no.2) consists of sixteen panels. These panels were done in square Kufic style saqeh-gomadi (dome drum, a kind of Iranian square Kufic usually used around the exterior of a dome) on a turquoise background, with a number of Asma al-Hosna. The lower inscription (no.3) consists of sixteen panels, much smaller than the upper ones. The texts read as some sacred names and dhikr on a turquoise Geometric pattern. This article discusses these inscriptions and their chronological changes. According to written documents and historical photography, before 1936-7 restoration, remains of inscription no.2 included middle parts of surah Al-Insan. Starting and ending points of this surah and in-between was not clear. So, the current appearance does not age before this restoration. According to the same sources, inscriptions on no.2 3 panels were also different. In the current status, there are four panel templates, each repeated four times around the dome drum. Based on facts it was not like that before restoration. In these cases we ll try to find out what was the original form of the inscriptions.
