استويا، دورنماي استفاده از مهمترين شيرين‌كننده‌هاي طبيعي در راستاي ارتقا سلامت جامعه

رشد پايدار و تقاضاي مداوم و فزوني بازار جهاني براي شيرين‌كننده‌هاي جايگزين بدون كالري و يا كم كالري طبيعي، عمدتاً به دليل افزايش آگاهي عمومي نسبت به اهميت تأثير سلامت جايگزين‌هاي شكر به ويژه شيرين‌كننده‌هاي مصنوعي است. اولويت گرايش عمده در اين رابطه به سوي شيرين‌كننده‌هاي طبيعي و با منشا گياهي مي‌باشد. به طور كلي، جايگزين‌هاي شكر مانند شيرين‌كننده‌هاي مصنوعي غير مغذي، شيرين‌كننده‌هاي طبيعي كم كالري يا بدون كالري كه شامل قندهاي الكلي و شيرين‌كننده‌هاي غيرساكاريدي با منشا گياهي هستند، در تهيه انواع غذاها و نوشيدني ها بكار مي روند. از نقطه نظر صنعت، تأييد استفاده از جايگزين‌هاي شكر در مواد غذايي توسط سازمان‌هاي نظارتي روند توسعه استفاده از اين مواد را به ميزان زيادي تسريع نموده است. اين روند مي تواند به آگاهي مصرف كنندگان از لحاظ ايمني و سلامت جامعه و همچنين به صنايع غذايي و نوشيدني در راستاي دستيابي به بازار و قيمت مناسب كمك كند. طي سال‌هاي اخير نسل جديدي از شيرين‌كننده‌هاي طبيعي به نام استويا مقبوليت زيادي در بسياري از جوامع يافته و استفاده و مصرف آن در مراكز صنعتي و خانگي بشدت در حال توسعه است. از سوي ديگر نيز بكارگيري علوم جديد در زمينه بيوتكنولوژي و نانوتكنولوژي استخراج و استحصال شيرين كننده ها از گياه استويا را تا حد زيادي اقتصادي نموده است. شيرين كنندگي اين محصول كه بطور كامل از منابع گياهي منشا مي‌گيرد 300 تا 350 برابر شكر است. گياه استويا حاوي مجموعه اي از شيرين كننده ها به نام استويول گليكوزيد ها مي‌باشد. شيرين‌كننده‌هاي مبتني بر استويا بدون كالري بوده و هيچگونه عوارض جانبي از آن ها گزارش نشده است و همين امر باعث شده كه از يكي دو دهه گذشته كشت و توليد شيرين كننده از آن در كشور‌هاي مختلف مجاز اعلام گردد. ضمن آنكه اين شيرين‌كننده طبيعي، اثرات سوء و محدوديت‌هاي مصرف قندهاي مصنوعي مانند آسپارتام، ساخارين و سيكلامات را كه سالانه به ميزان 6000 تن به كشور وارد مي‌شوند، ندارد. خاستگاه گياه استويا در ناحيه اي بين جنوب برزيل و شمال شرق پاراگوئه است كه در حال حاضر در اكثر مناطق جهان و ايران كشت مي گردد. امروزه محدوده مصرف اين ماده شيرين كننده از كشور‌هاي اصلي توليد كننده آن (پاراگوئه و برزيل) فراتر رفته و به ميليون ها نفر از مردم دنيا تسري يافته است. اين شيرين كننده در كشورهاي پيشرفته از جمله ژاپن از سال 1970، برزيل 1986، آمريكا 1995، سنگاپور 2005، استراليا و نيوزلند 2008، روسيه 2008، مكزيك 2009، هنگ كنگ 2010 و انحاديه اروپا و FDA از سال 2011 به عنوان يك شيرين كننده مجاز معرفي و مورد استفاده قرار گرفته است. در رابطه با دورنماي اقتصادي و بازار استويا تخمين زده مي‌شود كه تا سال 2020 ارزش بازار محصولات استويا به حدود 800 ميليون دلار رسيده و تا سال 2024 ميزان كل مورد نياز شيرين‌كننده‌هاي مبتني بر استويا به 22 هزار تن برسد. در خصوص توليد عصاره خالص استويا در كشور، براي اولين بار احداث كارخانه توليد صنعتي شيرين‌كننده‌هاي استويا در سال 1397 در استان اصفهان با ظرفيت 300 تن TSG-95% و RebA-97% آغاز گرديده و تا پايان سال 1398 به بهره‌برداري خواهد رسيد. اين ميزان با توجه به مصرف سالانه حدود 2.1 ميليون تن شكر در كشور معادل حدود 4% نياز كشور بوده و براي جايگزيني 20% شكر كشور تا 20 سال آينده نياز به احداث چندين واحد صنعتي ديگر در اين حوزه خواهد بود. خوشبختانه، در حال حاضر دانش فني لازم در زمينه احداث اولين كارخانه توليد صنعتي محصولات استويا در داخل كشور وجود داشته و امكان توسعه اين صنعت به خوبي فراهم مي‌باشد. در راستاي تامين مواد اوليه هر واحد صنعتي توليد استويا با ظرفيت مذكور نياز به حدود 2500 تا 3000 تن برگ خشك در سال بوده و به طور مستقيم و غيرمستقيم از كشت و توليد تا استحصال و فروش محصولات، زمينه اشتغالزايي گسترده‌اي فراهم خواهد شد. در اين خصوص قطعا فعاليت‌هاي تحقيق و توسعه در زمينه به‌نژادي (توليد ارقام با ميزان شيرين‌كننده بالا)، به‌زراعي (افزايش عملكرد كمي و كيفي) و نيز استفاده از بيوتكنولوژي و نانوتكنولوژي به منظور توليد و استحصال نسل جديد شيرين‌كننده‌هاي استويا (Reb-D و Reb-M) بايستي مورد توجه مراكز تحقيقاتي و دانشگاهي قرار گيرد. به طور مثال، افزايش 1% ميزان Reb-A در گياه باعث كاهش 100 هكتار سطح زيركشت، كاهش برگ مورد نياز به ميزان 300 تن، كاهش مصرف آب به ميزان 15 ميليون ليتر و كاهش قابل توجه در هزينه‌هاي مختلف از كشت تا حمل و نقل و استحصال را به دنبال خواهد داشت. همچنين با توحه به كاربردهاي گسترده اين محصول در توليد محصولات غذايي، نوشيدني و دارويي، ايجاد استارتاپ‌هاي مختلف به منظور توليد محصولات حاوي استويا نيز زمينه اشتغالزايي گسترده‌اي را فراهم مي‌نمايد. از لحاظ تائيد مصرف استويا توسط مراجع بين‌المللي ذيصلاح، تنها عصاره با خلوص بالاي برگ مطابق با استانداردهاي جهاني ايمني مي‌باشد. به عبارت ديگر، عصاره خام گياه براي استفاده در غذاها و نوشيدني‌ها تأييد نشده، هرچند ممكن است در بعضي از كشورها به عنوان مكمل غذايي مورد مصرف قرار گيرد. ايمني عصاره خالص برگ استويا كه شامل TSG با خلوص حداقل ۹۵% و يا RebA با خلوص ۹۷% مي‌باشد كاملا مورد تأييد قرار گرفته است. در بيش از ۲۰۰ مطالعه علمي، رابطه استويا با انواع مسائل مربوط به سلامت ازجمله ديابت، آلرژي و سرطان بررسي گرديده است. چندين سازمان بزرگ نظارتي جهاني، از جمله كميته مشترك متخصصين افزودني‌هاي غذاييِ سازمان بهداشت جهاني و سازمان خواروبار جهاني (JECFA)، اداره ايمني مواد غذايي اروپا (EFSA)، اداره غذا و داروي آمريكا (FDA) و استانداردهاي غذايي استراليا و نيوزلند (FSANZ)، مصرف عصاره خالص برگ استويا را براي كودكان، بزرگسالان و افراد خاص، ايمن تشخيص داده‌اند. در راستاي توصيه موكد سازمان بهداشت جهاني به كشورها درخصوص كاهش پايدار مصرف شكر، عدم استفاده از شيرين‌كننده‌هاي مصنوعي و لزوم جايگزيني 20% شكر با شيرين‌كننده‌هاي طبيعي، نكته حائز اهميت در رابطه با گسترش جايگزيني شيرين‌كننده استويا، فرهنگ‌سازي مصرف محصولات جديدي از اين دست و افزايش آگاهي عمومي در زمينه ارتقا سلامت جامعه مي‌باشد. در اين راستا با وجود شيوع بالاي ديابت در كشور (حدود 10%)، نهادها و انجمن‌هايي مانند انجمن ديابت كشور ظرفيت گسترده‌اي در رابطه با اين فرهنگ‌سازي دارا مي‌باشند. از سوي ديگر در راستاي حمايت از توليد اين گونه محصولات در داخل كشور، تعريف استاندارهاي مورد نياز به منظور توسعه مصرف استويا و افزايش تعرفه‌هاي واردات محصولات مشابه از جمله اقدامات كليدي است كه بايستي در دستور كار سياستگذاران و مديران نهاهاي ذيربط قرار گيرد.