تعارضات نهاد وزارت با نهاد سلطنت در دورۀ سلجوقيان، با تكيه بر سياست‌نامۀ خواجه نظام‌الملك طوسي

نهاد وزارت در دورۀ سلطنت پادشاهان ترك، همواره كمابيش در تعارض با نهاد سلطنت بوده است. انديشۀ سياسي ايران پيش از اسلام كه وزيران ايراني ميراث‌دار آن بوده و در پي احياي آن در دورۀ سلطنت تركان برآمدند، به‌هيچ‌وجه با خوي تماميت‌طلبانۀ مستبدان ترك، سازگاري نداشت. از طرف ديگر، سلاطين ترك سلجوقي نه مي‌توانستند بدون حضور وزيران ايراني به ادارۀ امور امپراتوري بپردازند و نه تحمل داشتند قدرتي را موازي با قدرت خود ببينند. نتيجۀ اين وضعيت متناقض، تعارضات و مصائبي بود كه نهاد وزارت در طول دورۀ امپراتوري سلجوقيان متحمل آن شد. درواقع ادارۀ امور بدون حضور اين نيروهاي ايراني عملاً ناممكن بود و سلاطين ترك اين را به‌خوبي دريافته بودند. پس نه اين تعارضات به راه‌حل باثباتي مي‌رسيد و نه خاندان‌هاي بزرگ ايراني كه وزرا از ميان ايشان انتخاب مي‌شدند، از صفحۀ سياست كنار گذاشته مي‌شدند و نتيجه چيزي جز نابودي تدريجي نهاد وزارت و از ميان رفتن خاندان‌هاي اصيل ايراني نبود. با مطالعۀ سياست‌نامه، اثر مهم خواجه نظام‌الملك طوسي كه خود در دوران اقتدار سلسلۀ سلجوقي تجربۀ وزارت در نزد سلاطين اين سلسله را داشته است، تصويري از ميزان و چگونگي اين تعارضات و رقابت‌هاي سياسي ميان وزيران و سلاطين برداشت مي‌شود. نگارنده در مقالۀ حاضر كوشيده است تا بر همين اساس، صورت‌بندي منظم و روشني را از اين تعارضات ارائه دهد. همچنين مختصري از دلايل و پيامدهاي اين تعارضات بيان مي‌شود تا گامي در راه روشن‌تر شدن بخشي از تاريخ ميانۀ ايران باشد