خوانش خواجه نظام‌الملك از ساخت دولت و حكومت‌داري

وزيرِ كبير نظام‌الملك، ماكياول فرهيخته و از بزرگ‌ترين وزاري مشرق زمين و تداوم‌دهندۀ سنت سياست‌نامه‌نويسي ايراني در دورۀ ميانۀ اسلامي است. خواجه نقش تعيين‌كننده‌اي در سياست و حكومت دولت سلاجقه ايفا كرده است و كارگزار اصلي قدرت سياسي اين دوره محسوب مي‌شود. بارقه‌هاي سنت فكري خواجه را بايد در ميراث انديشۀ سياسي ايران‌شهري جست‌وجو كرد. انديشه‌هاي سياسي خواجه در ارتباط با مفاهيم اساسي سياست مانند دولت، حكومت، مذهب، عدالت و مردم بسيار حائز اهميت هستند و تأثيرات بسياري بر انديشه‌هاي سياسي حكومت‌هاي پساسلاجقه، به‌ويژه در شيوۀ وزارت و حكومت‌داري گذاشته است. در اين نوشتار نگارندگان در راستاي بررسي انديشه‌هاي سياسي نظام‌الملك در ارتباط با ساخت دولت و حكومت‌داري برآمده و با بررسي ماهيت دولت و حكومت در دوران ميانۀ اسلامي، اين فرضيه را مورد واكاوي قرار داده كه، در انديشۀ سياسي نظام‌الملك ساخت دولت و حكومت‌داري به‌معناي دولت فراگير، خودگردان، همگن، قانون‌مدار و عدالت‌محور مي‌باشد. بر همين اساس، از منظر تئوريك، مؤلفه‌هاي متعددي در تئوريزه‌كردن ساخت دولت فراگير و اقتدارگرا در زمان وزارت خواجه نقش داشته‌اند و مهم‌ترين آنها وابستگي نظري و عملي سلاطين پيشين به خلفا و تلاش خواجه براي امكان تأسيس حكومت مستقل مي‌باشد. خوانش نظام‌الملك نسبت به ساخت دولت و حكومت با آنكه در مسير تداوم‌بخشي به اقتدار و حفظ ثبات حكومتي است، ولي در تمايز با آن در ساختار و چارچوب‌هايي قرار دارد كه ناشي از بينش خاص نظام‌الملك، پيروي از ساخت حكومت ساسانيان و مقتضيات زمانۀ دوران ميانه مي‌باشد.