كهن‌الگوي عدالت و بازتوليد آن در انديشۀ سياسي خواجه نظام‌الملك طوسي

يكي از مفاهيم محوري در انديشۀ سياسي ايراني، مفهوم عدالت است. اين مفهوم چنان در تاريخ گذشته و اكنون ما جريان دارد كه مي‌تواند به‌مثابه يك «كهن‌الگو» قلمداد شود. زيرا به‌مثابه نوعي درك و اندريافت جمعي و انگاره‌هايي رواني در ساختار ناخودآگاه انديشۀ سياسي ايران ريشه دارد و به‌مثابه منبعي از تجربه‌هاي تكرارشونده دائماً موردنظر قرار گرفته است. بر پايۀ چنين تعبيري، عدالت به‌سان كهن‌الگويي محوري در انديشۀ سياسي ايران مدام بازتوليد شده و از آنجايي كه در جهان پيش رو هيچ‌گاه تجلي تام نيافته است، هدف حكومت‌ها همواره پي‌جويي اين خواستۀ دست‌نيافتني و پُركردن زمين از عدل و داد دانسته شده است. عدالت در انديشۀ خواجه نظام‌الملك طوسي نيز به‌مثابه بازتابي از اين كهن‌الگوي رايج، ترازوي همۀ نيكي‌هاست و سزاوارترين پادشاه از گاهِ آدم تاكنون آن است كه دل وي جايگاه عدل و خانۀ وي آرامگاه دين‌داران و خردمندان و كاردانان و متصفان و مسلمانان باشد. خواجه عدالت را مايۀ راست‌ايستادن مملكت، بقا و به‌سامان‌شدن ملك، كوتاه‌شدن همۀ دست‌هاي دراز، برآسودن خلق و ظلم و بيداد را مايۀ زوال دولت مي‌داند. ايدۀ بديع خواجه به‌عنوان محور اصلي مقالۀ حاضر، اين است كه او در نظرداشت كهن‌الگوي عدالت چنان پيش مي‌رود كه حتي رعايت عدالت را مقدم بر اجراي شرع و براي پايداري ملك ضروري‌تر از آن مي‌داند. تعبير او از عدل نيز اين است كه مي‌بايست با نشاندن هركس در جاي شايستۀ خود، حاصل آيد كه اين در جاي خود موجب استواري اركان دولت است. خواجه تأكيد مي‌كند كه روزگار نيك آن باشد كه در آن روزگار پادشاهي عادل باشد، زيرا عدل عزّ دين است و قوت سلطان و صلاح لشكر و رعيت.