تأثير منازعات مذهبي بر ساختار و فرم سياست‌نامۀ خواجه نظام‌الملك طوسي

خواجه نظام‌الملك طوسي را نخستين و بزرگ‌ترين نمايندۀ سنت سياست‌نامه‌نويسي در ايران دوره اسلامي مي‌دانند. او در ادامه سنت اداري و بوروكراتيك انديشه سياسي ايران در قاموس وزير ملك‌شاه سلجوقي و نظريه‌پرداز انديشه سياسي ايرانشاهي كتاب ارجمند سياست‌نامه يا سيرالملوك را براي اداره بهتر امور، منطبق بر الگوي نهادينه شده ايرانشاهي تدوين كرده است. زمانه نظام‌الملك آنچنان سرشار از تعارض و رقابت فرق و مذاهب اسلامي بود كه خواجه در عمل با دو چالش جدي مواجه بود. از سوئي، بايد سلطان را به عوارض ساخت عشيره‌اي و نامتمركز قدرت هوشيار مي‌ساخت، و از سوي ديگر، بايد از پروژهٔ سياسي خود محافظت مي‌كرد كه هر آن ممكن بود با اغفال سلطان از سوي گروه‌هاي مذهبي رقيب دچار وقوف شود. نكته مهم اين‌كه اين تعارضات تأثيري اجتناب‌ناپذير بر ساختار و فرم سياست‌نامه گذارده به طوري‌كه آن را از درون دچار عدم انسجام كرده است. بدين‌سان هدف اين مقاله از طريق اين پرسش كه منازعات مذهبي و فرقه‌اي عصر ملك‌شاه سلجوقي چه تأثيري بر شكل و ساختار سياست‌نامه داشته، نشان دادن سيماي عمومي تعارضات بيروني و اجتماعي اصحاب فرق و مذاهب در ساخت‌بندي سياست‌نامه است. روش مورد استفاده اين مقاله كه گردآوري داده‌هاي آن به وسيله داده‌هاي اسنادي و كتابخانه‌اي انجام مي‌شود، روش تحليل مضمون (Thematic analysis) از رويكردهاي تحليل كيفي است. يافته‌هاي اين مقاله حكايت از آن دارد كه بخش‌هايي از سياست‌نامه به مسكني آرام‌بخش مي‌ماند كه در آن، از پرتو خروجِ خوارج، سلطان را از آرامش جامعه مطمئن سازد. اين درحالي است كه اين ساختار آرام و بي چالش از فصل سي و نهم به بعد روايت‌گر دوراني پرآشوب متأثر از منازعات شديد فرقه‌اي و مذهبي مي‌شود. در بخشي ديگر حتي از اين نيز فراتر رفته آئين، سنن و فرهنگ سياسي و ديني بدمذهبان را به تصوير مي‌كشد. در نهايت نتيجه اين مقاله آن است كه فرم و ساختار سه وجهي تسكيني، آشوبي و بدديني سياست‌نامه، محصول منازعات بي‌پايان فرقه‌اي- مذهبي سال‌هاي حاكميت سلجوقيان بوده است.