مفهوم «داد» در سياست‌نامۀ خواجه نظام‌الملك به منزلۀ امكان ساخت حقوقي قدرت

تاكنون نظريه‌هاي متفاوتي دربارۀ سنت سياسي در ايران از سوي تاريخ‌پژوهان و متفكران ايراني و غيرايراني ارائه شده است. اين نظريه‌ها علي‌رغم تفاوت‌هايي كه بعضاً در فهم و ادراك ساخت قدرت در سنت حكمراني ايراني، نسبت به يكديگر داشته‌اند، عمدتاً در يك ارزيابي مشترك‌اند و آن اينكه ساخت قدرت در ايران و خصوصاً نهاد شاهي ايراني، فاقد هرگونه امكان برقراري پيوند حقوقي با سلسله‌مراتب نظام اجتماعي بوده است. بر همين اساس، تاريخ‌پژوهان و انديشمندان سياسي، عمدتاً به «استبدادي‌بودن» ساخت قدرت در سنت حكمراني ايراني رأي داده‌اند. در اين تلقي، استبداد به منزلۀ الگويي از قدرت در نظر گرفته شده است كه در آن، رابطۀ شاه با زيردستانش و با مردم، رابطه‌اي شخصي، فره‌مندانه و غيرحقوقي است. در اين مقاله، تلاش خواهيم كرد با ارائۀ خوانشي متفاوت و بديع از مفهوم «داد» در رسالۀ سياست‌نامۀ خواجه‌نظام‌الملك، امكان خوانشي حقوقي از رابطۀ شاه و مردم در سنت حكمراني ايراني را بگشاييم. به باور ما، مفهوم «داد» در نظريۀ سياسي خواجه نظام‌الملك طوسي، نقطه‌اي كانوني است كه امكان برقراري فاصلۀ ميانِ اساس قدرت سياسي را با شاه كه به‌عنوان رئيس حكومت، قدرت سياسي در اختيار اوست فراهم مي‌كند. در همين فاصلۀ ميان قدرت و منصب است كه مي‌توان جايگاهي براي ساخت حقوقي قدرت در سنت حكمراني ايراني گشود.