موانع تحقق عدالت از ديدگاه خواجه نظام‌الملك طوسي (با توجه به سياست‌نامه)

يكي از بنيادي‌ترين مفاهيم در حيطۀ انديشه و در علم سياست، مفهوم «عدالت» است. از اين مفهوم تعابير و تعاريف متعددي شده و موضوع تفكر و تعقل بسياري از انديشمندان بوده است. يكي از اين انديشمندان خواجه نظام‌الملك طوسي، وزير مقتدر سلسلۀ سلجوقي است. خواجه نظام‌الملك به دليل شرايط خاص ايران دوران سلجوقي و ضرورتي كه براي پرداختن به موضوع «عدالت» احساس مي‌كرده، در كتاب ارزشمند خود، سياست‌نامه (سيرالملوك)، بارها به موضوع «عدالت»، پرداخته و رعايت آن را به دولتمردان زمان خود، به‌ويژه سلطان سلجوقي توصيه نموده است. ميراث فكري خواجه نشان مي‌دهد كه عدالت نه فقط در مقياس فردي بلكه در مقام يك نهاد اساسي اجتماعي، اصلي‌ترين محور در حوزۀ تعاملات اجتماعي است. نوشتار حاضر به‌دنبال اين است كه اين فرضيه را به بحث گذارد كه خواجه عدالت را معادل حكومت توأم با اقتدار قرار داد. خواجه نظام‌الملك در سيرالملوك سعي دارد با گزينش طرحي از عدالت كه به دايرۀ قدرت يا چرخۀ عدالت معروف است، با جلوگيري از ظلم بر رعيت، قدرت حاكميت را تحكيم بخشد. طبق نظر خواجه، شاه در رأس هرم قدرت و رعيت در قاعدۀ آن قرار دارد و هرآنچه اين نظم را تقويت كرده و ادامۀ آن را ممكن سازد، عين عدالت است و هرآنچه برهم‌زنندۀ اين نظم باشد، بي‌عدالتي است. از نظر وي، برقراري عدالت كاملاً مطابق با اصول انديشۀ ايرانشهري امكان‌پذير نيست. خواجه نظام‌الملك، با واقع‌بيني عدالت را با داشتن نيم‌نگاهي به انديشۀ عدالت در يونان باستان و دريافتي گزينشي از انديشۀ عدالت در ايران باستان، تحليل مي‌كند. از نظر خواجه عدالت از بالا به پايين و از پادشاه به سمت رعيت جاري و ساري مي‌شود. پادشاه وظيفۀ برقراري عدالت و رعيت تكليف اطاعت از او را به عهده دارند. رعايت عدالت براي پادشاه، افزايش قدرت و دوام حكومت و براي رعيت، امنيت را به همراه دارد. خواجه رعايت «عدالت» را به‌جهت قوام و دوام حكومت، متذكر مي‌شود و اجراي آن را عاملي در جهت افزايش قدرت پادشاه مي‌داند. اين مقاله با رويكردي توصيفي- تحليلي و به روش كتابخانه‌اي به بررسي مفهوم «عدالت» از ديدگاه خواجه نظام‌الملك طوسي پرداخته و موانع تحقق آن را با توجه به سياست‌نامه مورد بررسي قرار مي‌دهد. خواجه موانع تحقق عدالت را در نظام سلطنت، فقدان يا تضعيف نظام بريد، ضعف نظام قضايي، ساختار سياسي قدرت و منافع آن، و نظام اقطاع داري مي‌داند.