بررسي سياست خواجه نظام‌الملك طوسي پيرامون شيعيان اثني‌عشري و اسماعيلي

هدف اصلي نوشتار حاضر جداي از پرداختن به شرح احوال و زندگاني نظام‌الملك، مطالعۀ سياست خواجه نظام‌الملك طوسي پيرامون شيعيان اثني‌عشري و اسماعيلي آن روزگار است. اهميت اين موضوع به اين امر بازمي‌گردد كه با جلوس الب‌ارسلان بر سرير سلطنت، خواجه با كشوري مواجه شد كه بخش مركزي آن را براي مدتي بالغ بر يكصد سال تحت استيلاي امراي بويي بود. تسامح مذهبي و ارادت آل‌بويه به اهل‌بيت (ع) زمينه را براي رشد تشيّع اثني‌عشري و فرقۀ اسماعيلي فراهم ساخته بود. در احياء و تقويت مذهب سنت در اين منطقه، خواجه از دو مذهب حنفي و شافعي به‌عنوان مذاهب رسمي امپراتوري پشتيباني كرد. گرچه نظام آموزشي هميشه در تدارك ديوانيان شايسته موفق نبود، ولي ارتباط رسمي بين دين و دولت و علاقۀ سلجوقيان به احياء تمدن اسلامي، طبقۀ حاكم مستبدي را متناسب با مذهب و فرهنگ ايجاد كرده بود. روش تحقيق، مطالعۀ تاريخي است كه به شيوۀ توصيفي- تحليلي و با استفاده از متون تاريخي و اسلامي و تحقيقات معاصر انجام گرفته است. اين مقاله، به‌دنبال يافتن پاسخ اين سؤال پژوهش است كه سياست خواجه نظام‌الملك طوسي پيرامون شيعيان اثني‌عشري و اسماعيلي چگونه بوده است؟ در پاسخ بايد مطرح نمود كه خواجه نظام‌الملك در ايران به‌عنوان يكي از مشهورترين وزيران مسلمان بود كه مدت سه دهه منصب وزارت دولت سلجوقيان را برعهده داشت و با چاره‌انديشي وي قلمرو سلجوقيان به اوج وسعت و قدرت رسيد. خدمات فرهنگي و سياسي وي به فرهنگ و تمدن ايراني- اسلامي، ويژگي‌هاي او را ممتاز مي‌سازد. تاريخ‌نويسان وي را به لحاظ مذهبي، متعصب به مذهب شافعي و داشتن روابط خصمانه با شيعيان دانسته‌اند، اما در مشي و رفتارهاي عملي او، خصومت يا بي‌احترامي نسبت به شيعيان مشاهده نشده است. به گمان مي‌رسد طرح اتهامات و نسبت‌هاي ناروا به خواجه نظام‌الملك، دست‌هاي غرض‌آلود و تفرقه‌افكنان بين مذاهب يا متعصبان مذهبي در كار بوده باشد و هدف آنان كمرنگ جلوه‌دادن خدمات ارزندۀ اين شخصيت مسلمان و خردمند ايراني بوده كه با موفقيت توانسته برگ زريني بر اوراق زرين تمدن اسلامي در تاريخ اسلام و ايران بيافزايد.