خواجه نظام‌الملك؛ اصالت امر سياسي و جايگاه سياست‌نامه در انديشۀ سياسي

سياست و امر سياسي معمولاً به‌ويژه در دنياي كهن و كلاسيك، بالاستقلال شناخته شده و مورد اذعان قرار نگرفته است و سياست و تأمل دربارۀ آن در ذيل حوزه‌هاي ديگر معرفتي به‌ويژه دين مطرح بوده است. درعين‌حال ماهيت اين حوزه و استقلال آن به‌ويژه براي فعالان سياسي و نيز متفكراني كه از نزديك درگير سياست بوده‌اند، نامكشوف نبوده است و لذا اصالت‌دادن به تبيين امر سياسي بر اساس منطق خاص اين عرصه، امر ناآشنايي در عرصۀ مناسبات و روابط سياسي نبوده است. خواجه نظام‌الملك هم به‌لحاظ عنوان اثر مشهور خويش و هم از نظر منطق حاكم بر آن، در سنت سياست‌نامه‌نويسي طبقه‌بندي شده است. با آنكه در باب كليت چارچوب و محتواي حاكم بر سياست‌نامه‌ها و دغدغه‌اي كه آنها پيگيري كرده‌اند، توافقي كلي وجود دارد كه همانا بيان شيوه‌هاي كسب، حفظ و افزايش قدرت سياسي است، اما وقتي سخن از تبيين آبشخورها و منشأهاي اين تأملات سياسي به ميان مي‌آيد، تفاوت‌ها رخ مي‌نماياند. بررسي منطق حاكم بر سياست‌نامۀ خواجه نظام‌الملك، بيان‌گر آن است كه سياست‌نامه را نبايد صرفاً بازگويي و روايتي ساده از دستورالعمل‌هايي برشمرد كه به‌منظور تعامل با قدرت سياسي صورت مي‌گيرد، بلكه به نظر مي‌رسد خواجه نظام‌الملك درعين بهره‌گيري از سنت‌هاي پيشين موجود در جهان ايراني و اسلامي، به تأسيس نظام فكري جديدي در قالب ارائۀ الگوي مطلوب خويش اقدام مي‌كند. تنوع و تكثر شيوه‌ها و منطقي كه خواجه نظام‌الملك در چينش تفكرهاي مختلف براي تبيين نظرات خويش به كار مي‌گيرد، از سويي كار دسته‌بندي و طبقه‌بندي سياست‌نامه ذيل حوزه و قلمرو خاصي از تأملات سياسي را دشوار مي‌سازد، ولي درعين‌حال مي‌تواند در نگاهي به جايگاه و منزلت سياست در دوره‌هايي از تاريخ ايراني و اسلامي نيز راهگشا باشد؛ هرچند اين گمانه‌زني و دستاورد احتمالي آن را بايد با احتياط به دوره‌هاي ديگر تعميم داد. در اين نوشتار با استفاده از برخي بصيرت‌هاي نويني كه انديشه‌هاي جديد سياسي ازجمله اصالت تصميم‌گيري در نظرات كارل اشميت و هرمنوتيك قصدگراي امثال كوئينتين اسكينر ارائه مي‌كنند، براي معناداركردن برخي از جنبه‌هاي سياست‌نامه تلاش مي‌شود.