هنر و تمدن دوران سلجوقي با تأكيد بر نقش نظام‌الملك در آن مطالعۀ موردي: سكه‌هاي دورۀ ملك‌شاه و الب‌ارسلان

دورۀ سلجوقي در تاريخ هنر و معماري ايران نه‌تنها شامل سال‌هايي است كه اين سلسله و اتابكان آن در ايران و آناتولي قدرت به دست آوردند، بلكه ادواري از زوال را نيز شامل مي‌شود كه كمي پس از متلاشي‌شدن آن چهره نمود. بنابراين دورۀ سلجوقيان در ايران تقريباً دو قرن ادامه يافت كه در نيمۀ دوم سدۀ يازدهم ميلادي/ پنجم هجري قمري با فتوحات سلجوقيان شروع شد و تا استقرار ايلخانان در نيمۀ دوم قرن سيزدهم ميلادي/ هفتم هجري قمري ادامه يافت. حكومت سلجوقيان را در آناتولي بايد با آغاز استقرار سلطنت مجزاي روم (1078 ميلادي/ 708 هجري قمري) محاسبه كرد؛ با اينكه اين سلطنت در سال 1308 ميلادي/ 708 هجري قمري از هم پاشيد، ولي در قرن چهاردهم ميلادي/ هشتم هجري قمري با امارت‌نشين‌هاي مختلف اين سرزمين ادامه يافت. آثار هنري دورۀ سلجوقيان ايران در شكل‌گيري نهايي الگوهاي كلاسيك هنر اسلامي در ايران و در سرزمين‌هايي كه كمابيش تحت‌تأثير مستقيم آن قرار داشتند، اهميت اساسي و بنيادي داشت. از هند تا آسياي صغير نتايج وسيعي داشت؛ و آثار ماندگار و متعددي از قبيل نگارگري، سفال‌گري، فلزكاري، شيشه‌گري، گچ‌بري، سكه، ضرب سكه و... به وجود آورده است. در تاريخ ايران پس از اسلام، ظهور سلسلۀ سلجوقي نقطۀ عطف مهمي است؛ دورۀ سلجوقي از دوره‌هاي مهم تاريخي كشور ايران، هم به لحاظ تأمين‌كنندۀ استقلال و هويت ملي- ديني كشور و هم تأثير شگرف آن در فرهنگ، تمدن و مذهب در سرزمين‌هاي هم‌جوار است. و نيز وجود وزيران ايراني فرهنگ‌دوست همچون خواجه نظام‌الملك طوسي و عميدالملك كندري، بار ديگر همچون گذشته سرزمين ايران را تبديل به كشوري متمدن و بافرهنگ ساخت. مي‌توان گفت: تشكيل دولت سلجوقي در قرن پنجم هجري هم‌زمان با آغاز قرن يازدهم ميلادي يكي از رويدادهاي مهم تاريخ ايران است. شايان ذكر است، با تأسيس دولت سلجوقي، پس از قرن‌ها حكومت‌هاي متفرق و محلي و برقراري استقلال تحقق يافته و ايران بر اساس هويت كهنسال خود احيا شد. نزديك ده قرن از دورۀ سلجوقي مي‌گذرد، اما بي‌شمار بناهاي اين دوره همچنان ايستايي خود را حفظ كرده و در برابر بلاياي طبيعي و انساني مقاومت مي‌ورزند. هنرمندان سلجوقي فقط بناهاي پرهيبت و با شكوه نساختند، آنها هنرهاي تزئيني مانند: سفال‌گري، فلزكاري، نگارگري، گچ‌بري و... كه از سده‌هاي پيش آغاز شده بود را به ارتقاي تكنيكي و اعتلاي زيبايي‌شناسانه رساندند. هنري كه قالب اصلي‌اش را از دست نمي‌دهد. به اين دليل سير و پژوهش در هنر تزئيني دوران سلجوقي، كاري وسيع و پردامنه است. چه بسيار ارزش‌هاي دوران سلجوقي كه از پس قرن‌ها هنوز ناشناخته‌اند، و چه بي‌شمار حيرت‌ها و پاسخ‌ها كه تا به امروز بي‌جواب مانده‌اند. در پژوهش حاضر، تلاش نگارنده بر آن خواهد بود كه با بررسي نمودها و ويژگي‌هاي دوران حكومتي و هنر تزئيني سلجوقي تا حد توان به ارزش‌ها راه يابد. به‌طوركلي اهميت هنر و تمدن سلجوقي در درون هنر در موقعيت عالي ايران در اين هنر نهفته است، طوري‌كه آن را مي‌توان با نقش محوري ايتاليا در هنر اروپا مقايسه كرد. اين هنر همچنين توسعۀ روزافزون هنر ايران را در سده‌هاي بعد نقش زد. هنر سلجوقي در جاي خود با كمك خود سلجوقيان و يا دولت‌هاي بازماندۀ آنها از سوريه تا شمال هند كشيده مي‌شد و طي دويست سال، پايه و معماري براي انواع هنرها از سفال‌گري تا فلزكاري و از كتاب‌آرايي تا معماري بود. گفتني است كه اين دورۀ هنري پيش از سلجوقيان شروع شد و پس از آن دوره خاتمه يافت و اين نكته را مي‌رساند كه سال‌شماري سبك‌هاي هنري خارج از دوره‌بندي تاريخ سياسي است و با آن تطابق ندارد. (كاتلي، 1376). بحث مورد نظر ما، «هنرهاي تزئيني دوران سلجوقي» است؛ هنرهاي تزئيني معمولاً در مقابل «هنرهاي زيبا»، شامل نقاشي، عكاسي و تنديس‌هاي بزرگ كه هيچ كاربردي به‌جز تماشاكردن ندارند، قرار داده مي‌شود. شايان ذكر است، واژۀ هنرهاي تزئيني براي آثاري همچون سفال‌گري، شيشه‌گري، كتاب‌آرايي، نگارگري، مشبك‌كاري روي فلزات و اسطرلاب‌ها، و بناي ساختمان‌ها مانند گچ‌بري به كار برده مي‌شود. دورۀ موردنظر ما، دوره‌اي سرشار از اين هنرها بود. هنرهايي كه ردپاي آن را مي‌توان تأثيرگرفته از هنرهاي پيش از اسلام (ساسانيان) ديد؛ مانند محراب گچ‌بري امام‌زاده كرار در بوزون اصفهان كه از بناهاي ساساني تقليد شده است. و يا در نگارگري از عنصر هنر مانوي تأثير گرفته است. پژوهش حاضر، به اين مهم يعني هنرهاي تزئيني دوران سلجوقي مي‌پردازد.