بررسي آرايۀ مشاكله در اشعار هاتف و سحاب اصفهاني

در شهر ادب پرور اصفهان شاعران متعددي هستند كه نسل به نسل قريحۀ شاعري داشته اند. يكي از آن ها سيد احمد اصفهاني، متخلّص به «هاتف»، (وفات 1198 ﻫ. ق) است. زادگاه اصلي خاندان وي قصبۀ «اردوباد» آذربايجان و تبارشان از سلسلۀ سادات بود. وي كه در نيمۀ اول قرن دوازدهم، در اصفهان متولّد شد يكي از معروف ترين شاعران دورۀ زنديه است. هاتف در سرودن انواع شعر از غزل و قصيده و قطعه و رباعي و نيز ترجيع بند توانا بوده و سرانجام، درسال 1198 هجري قمري، درقم، چشم از تماشاي جهان فروبسته و درهمانجا به خاك سپرده شده است. وي داراي ديوان كوچكي با دو هزار بيت شعر و در قالبهاي مختلف است. فرزند هاتف، ميرزا سيّد محمّد حسيني، متخلّص به «سحاب اصفهاني» و ملقّب به «مجتهد الشّعراء» (وفات 1222 ﻫ. ق) نيز از شاعران معروف در عهد سلطنت فتحعلي شاه قاجار بود. سحاب اصفهاني فرزند ارجمند سيد احمد هاتف اصفهاني از زمرۀ سلسلۀ جليلۀ سادات حسيني اصفهان و مقيم كاشان بوده است. سحاب سخنوري توانا و بزرگ است كه در عهد فتحعلي شاه بعد از صباي كاشاني، در دربار، لقب ملك الشّعرايي داشت. وي در سال 1222ﻫ. ق، زندگاني را بدرود گفت و به قول صاحب مجمع الفصحاء، جنازه اش را به « مشاهد منوره » در نجف اشرف منتقل كرده اند. ديوان اشعار سحاب شامل غزليات، قصايد، قطعات و رباعي است كه به حدود پنج هزار بيت مي رسد. در اين پژوهش كه به بررسي كاربرد آرايۀ «مشاكله» در ديوان اين دو شاعر غزلسرا اختصاص دارد، پس از معرفي اجمالي زندگينامه دو شاعر و آرايۀ مشاكله به نمونه هاي كاربرد اين آرايه در ديوان آنها پرداخته خواهد شد. مشاكله، مصدر باب مفاعله عربي و به معني «هم شكل بودن» است و در علم بديع به آرايه اي گويند كه واژه اي را به مناسبت وجود واژه اي ديگر كه در جمله ذكر شده؛ با آن هم شكل و همانند سازند. از مطالعۀ ديوانهاي هاتف و سحاب اصفهاني و مشاكله هاي موجود در غزليات آنها، درمي-يابيم كه آنها آگاهانه اين آرايه را به كار گرفته اند و ميزان مشاكله هاي سحاب از پدرش هاتف بيشتر است.