نقش كتيبه‌ها و نگاره‌هاي عاشورايي در معماري خانه‌هاي‌تاريخي دوره قاجار يزد

اظهار ارادت و توسل به ائمه اطهار از اصول ثابت جاري در زندگي طيف زيادي از مردمان شهر يزد است. برگزاري مراسم روضه‌خواني در منقبت سالار شهيدان از گذشته تا به امروز در حياط خانه‌هاي قديم و برخي خانه‌هاي جديد، در يزد رواج داشته است. امروزه تعدادي از خانه‌هاي تاريخي يزد، روضه‌خواني‌هاي تاريخي دارند كه در روزهاي مشخصي از سال، بخصوص در ماه محرم و صفر مشهور شده و بر اساس سنتي مشخص عزاداران و هيئت‌هاي مذهبي در آن خانه‌ها حضور مي‌يابند. ظرفيت فضايي حياط‌هاي خانه‌هاي تاريخي و نحوه تبديل خانه به حسينيه پيش‌ازاين در مقالاتي بررسي و تحليل‌شده است؛ ليكن در تعدادي از خانه‌هاي تاريخي نفيس يزد در دوره قاجار، ارادت به سيدالشهدا و نمادها و نشانه‌هاي اين ارادت، به‌صورت كتيبه بر ديوارهاي حياط كتيبه و تثبيت‌شده است. هدف از تحقيق حاضر انجام مطالعات ميداني به‌منظور شناسايي اين دسته از خانه‌ها بوده است. در اين تحقيق پس از شناسايي ده خانه تاريخي و بازديد ميداني از آن‌ها، اطلاعات حاصله به روش تحليلي- تفسيري موردبررسي قرار مي‌گيرد و ضمن معرفي خانه‌هاي مذكور، صورت كتيبه‌ها، نگاره‌ها و نمادهاي به‌كاررفته معرفي و مقايسه مي‌شود. مهم‌ترين اين نمادها و نگاره‌ها، كتيبه بخش‌هايي از تركيب‌بند مشهور محتشم كاشاني است. كامل‌ترين ارائه اين شعر در خانه تاريخي ملك‌زاده انجام‌شده است. در خانه‌هاي تاريخي شهيد صدوقي، عبدالوهاب ملك، مودت، حيدر زاده، حياط بيروني خانه گرجي و خانه مهندس لطفي نيز بخش‌هايي از اين شعر آمده است. از ديگر نمادهاي به‌كاررفته مي‌توان به درخت سرو و كبوتران با كتيبه «واحسيناه» بر درخت اشاره كرد. ساير عبارات و ادعيه و توسل‌ها ازجمله عبارت يا اباعبدالله الحسين نيز در تزيينات تعدادي از خانه‌ها مشاهده مي‌شود. در مقاله حاضر ضمن معرفي موقعيت هريك از نگاره‌ها و نمادهاي مذكور، مفاهيم، معاني و مضامين كلي به‌كاررفته در اين نمادها و كتيبه‌ها تبيين مي‌شود. بررسي وضعيت اجتماعي و تاريخي يزد در زمان احداث اين خانه‌ها كه مصادف با اوايل دوره قاجار نشان مي‌دهد، اكثر خانه‌هاي مذكور متعلق به تجار مهاجر به يزد هست كه يكي از انگيزه‌هايشان حفظ دين و تعلقات مذهبي در شرايط ناپايدار اقتصادي امنيتي آن دوره بوده است.