شبيه مضحك؛ تولد كمدي از بطن تراژدي

تعزيه‌خواني در جامعه‌ي دوره‌ي ناصري و چند دهه‌ي پس‌ازآن به اوج شكوفايي و درخشندگي خود رسيد و جاذبه‌ي خاصي در ميان توده‌ي مردم يافت. در آن زمان، درباريان و حكومت و اعيان و اشراف به دلايل مختلف از تعزيه‌خواني حمايت مي‌كردند و آن را هرسال با جلال و جبروت مخصوصي در تكيه‌ها و تكيه‌ي دولت و حياط خانه‌هاي خود برپا مي‌كردند؛ و از سوي ديگر مردم كوچه و بازار و سرسپردگان خاندان پيامبر كه ركن اصلي حاميان و مشوقان مجالس تعزيه‌خواني بودند و بانيان واقعي تعزيه‌خواني‌ها را در تكيه‌هاي محلي و ميدان‌ها و كاروانسراها و فضاي باز زيارتگاه شكل مي‌دادند، اين مجالس را باشكوهي درخور قهرمانان ديني برگزار مي‌كردند. اما تغيير و تحولات در دوران ناصرالدين‌شاه، اعم از تغييرات سياسي، اجتماعي و اقتصادي تأثيرات بسياري بر امور زندگي مردم گذاشت. اين تغييرات امور مذهبي را نيز دربگرفت. از طرفي علاقه‌ي ناصرالدين‌شاه به شبيه‌خواني به روند گسترش اين پديده در جامعه سرعت بخشيد و به آن شكوه و عظمت زيادي داد كه اين شكوه و عظمت به خارج‌شدن تعزيه از مسير اصلي كه همانا برگزاري مراسم عزاداري باشد كمك كرد و آن را تبديل به مراسمي سرگرم‌كننده البته در كنار سوگواري كرد، و از طرف ديگر حال و هواي برگزاري اين مراسم‌ها در تكيه دولت مسيري گشود براي توليد هرچه بيشتر عوامل سرگرم‌كننده براي تماشاچيان پس موجب ايجاد تنوع در تعزيه‌نامه‌ها شد و گوشه‌ها مورد اهميت قرار گرفتند و در مرحله‌ي بعد شبيه مضحك رشد و نمو كرد و مورد استقبال قرار گرفت. شبيه مضحك به‌مرور با تطور و تحول در مضامين خود به سمت جداشدن كامل از مضامين اصلي ‌رفت و موجب افزوده شدن موضوع‌هاي اساطيري، تاريخي ـ ديني و تاريخي ـ غيرديني، و قصه‌هاي عاميانه ايراني ـ اسلامي به موضوع‌هاي تعزيه‌هاي اصلي شد. در اين مقاله به زمينه‌ها و علل پيدايي شبيه مضحك پرداخته خواهد شد. اين‌كه از بطن تعزيه، كه نوعي تراژدي محسوب مي‌شود، شبيه مضحك نوعي نمايش كمدي پديد مي‌آيد.