انديشه هرمسي در آينه ادبيات ايراني

يكي از نتايج مهمي كه تلافي تمدن هاي يوناني و مصري در اسكندريه به بار آورد، ايجاد مكتب خاصي بود كه به نام هرمس شهرت يافت و اثر عميقي از خود در علوم و فلسفه و اديان ملل غرب آسيا و حوالي درياي مديترانه به جاي گذاشت. در قرون وسطي نام هرمس نزد مسيحيان، مسلمانان و همچنين يهوديان به عنوان باني و مؤسس حكمت و علم تلقي مي شد و كتب و رسائل متعددي كه به وي نسبت داده شده بود مورد مطالعه غالب طالبان معرفت قرار مي گرفت؛ تا حدي كه تقريبا در هر رشته از علوم، اثري از تعليمات خاص مكتب هرمسي ديده مي شد. در اين دوره دانشمندان مشهوري در جهان اسلام، مانند جابربن حيان، اخوان الصفا، مجريطي، ابن سينا و سهروردي از تعاليم مكتب هرمس پيروي مي كردند. اينك از پس اعصار و قرون، افكار هرمسي چنان با انديشه هاي اسلامي آميخته شده است كه بازشناسي عناصر آن در مطاوي كلام سخنوران ايراني به غايت دشوار به نظر مي رسد. اين مقاله در پي آن است كه ضمن ارايه گزارشي تاريخي از ريشه اين مكتب، مجاري نفوذ آن انديشه ها را در ذهن و زبان برخي سخنوران متصوف ايراني، در عصر كلاسيك اسلامي بازشناسد. مهم ترين بخش اين مكتب كه تأثير نامحسوسي در عرفان و تصوف اسلامي و بلكه هر سه دين سامي گذاشته است، الهيات آن است كه تصوير خاصي از خدا به دست مي دهد كه به باور بسيار صاحب نظران و متألهان، شرك آلود است. ايده تفكيك خداوند متعال و خداي صانع از آن جمله است كه در اين مقاله به تفصيل واكاوي شده است.