خيال منتشر در آثار ابن‌سينا

سهمِ خيال منتشر از آثار ابن‌سينا اشاراتي گذراست. اما اين اشارات تناسبي با جايگاهِ آن در انديشه‌اش ندارد. اين مقاله كوششي مقدماتي براي بررسيِ اين مفهوم در انديشه‌ي ابن‌سيناست. در آغاز سماع طبيعي در ضمنِ بحث از «أقدم» و «أعرف» «عندنا» و «عند الطبيعة»، ابن‌سينا خاطر نشان مي‌كند كه اگرچه «شخصيات» براي عقل (به ياريِ حس) اعرف‌اند، اما خودِ حس و خيال در ادراكِ جزئيات، ابتدا جزئياتي كه با معناي عام تناسب بيشتري دارند، را اداراك مي‌كنند و اينها براي حس و خيال اعرف‌اند. براي اثباتِ اين ادعاي خود، ابن‌سينا دو استدلال مطرح مي‌كند: در استدلال اول از تعددِ مفاهيم جزئي (متضمن اشاره به شخص خارجي) از يك شخص خارجي و «شخص منتشر» به يك معنا (شخصي كه از دور ديده مي‌شود) كمك مي‌گيرد تا تقدمِ ذاتي تصور جزئيِ متناسب با معناي عام را نشان دهد و در استدلالِ دوم به اثباتِ وجودِ خيالِ منتشر يا خيالِ «شخص منتشر» به معناي ديگر در رشدِ ادراكي كودك مي‌پردازد تا تقدمِ زماني «خيال منتشر» بر تصورات جزئي متعين را نشان دهد. در اينجا به تبعِ آقاجمال خوانساري، بين «خيال منتشر» و «شخص منتشر» تفكيك مي‌كنيم، اما بر خلاف ايشان استدلال مي‌كنيم كه «شخص منتشر» به اين معني كلي عقلي و امري موجود در ذهن نيست. سپس به حقيقتِ خيال منتشر و تفاوتِ آن با تصور جزئي متعين (در اينكه بر بيش از يك فرد مي‌تواند صدق كند) و كلي عقلي (در اينكه علي‌البدل بر بسياري صدق مي‌كند، بالفعل همه‌ي افراد ذيل نوع يا صنف را در بر نمي‌گيرد و بر همه‌ي افراد به صورت يكسان منطبق نمي‌شود، بلكه قوه‌ي وهم از طريق مشابهت به قرار گرفتنِ افراد ذيل خيال منتشر حكم مي‌كند) مي‌پردازيم. و سرانجام، به دو نقشِ معرفتي ديگرِ خيال منتشر (علاوه بر نقشِ آن در رشد شناختي كودك) از نظر ابن‌سينا مي‌پردازيم: انسان‌هاي بالغ ابتدا كليات را به صورت خيال منتشر ادارك مي‌كنند، مگر آنكه از طريق پژوهش درست به كلي‌هاي حقيقي دست پيدا كنند و وهم نقشِ ضروري در ادارك برخي از حيوانات ايفا مي‌كند. روش انجامِ اين پژوهش كتابخانه‌اي است و مبتني بر تحليل گفتارهاي ابن‌سيناست.