تحقيقي در صورت‏گري جهان اخلاقي در انديشۀ ابن سينا با ابتناء بر كاركرد خاص خيال در عقل عملي

رفتار انسان در جهان به تغيير آن منجر مي‏شود. تصرف انسان در عالم، جهان تازه‏اي را مي‏سازد. اگر رفتار انسان در عالم مبتني بر قواعد اخلاق باشد، جهان برساخته از عمل اخلاقي به زيست سعادت‏مند انسان در آن منتهي خواهد شد و اگر تصرف انسان در عالم به نحو غير اخلاقي باشد جهان بر ساخته از آن محيطي براي زيست سعادتمند انسان نخواهد بود. پرسش مطرح در اين مقاله اين است كه ابن‏سينا نحوۀ ساخت يك جهان اخلاقي ذيل تصرف انسان در آن را چگونه در فلسفۀ اخلاق خود تبيين مي‏كند. جهانِ برساخته از عمل اخلاقي تنها به شرطي ايجاد مي‏شود كه عمل فرد فرد انسان‏هاي حاضر در آن مبتني بر قواعد اخلاقي باشد. بوعلي براي ساخت يك جهان اخلاقي با دو مسئله روبرو است. مسئلۀ اول: تبيين نحوۀ عمل اخلاقي براي يك فرد انساني است و مسئلۀ دوم: تبيين همين نحو از عمل براي جمع كثير حاضر در يك جامعه است. من در پاسخ به سوال اول به تبيين كاركرد عقل عملي پرداخته و نشان خواهم داد كه بوعلي با تأكيد بر كاركرد خاص خيال در تكوين صورتي تازه از عالم در ساحت خرد عملي، نحوۀ صورت‏گري اخلاقي عالم را توسط فرد انساني توضيح مي‏دهد. عقل عملي شناخت خود از وضعيت عالم بدان‏گونه كه هست را از عقل نظري به دست مي‏آورد. خيال در ساحت عقل عملي صورت عالم به آن نحو كه توسط عقل نظري كسب شده است را در هم آميخته و آن را به نحوي تازه صورت‏گري مي‏كند. صورت تازه براي انسان ايجاد شوق نموده و شوق او را به عمل وا مي‏دارد. در نهايت عمل، باعث تصرف انسان در عالم و صورت گري آن به نحوي مي‏شود كه عقل عملي اراده نموده و پيشتر در ساحت خيال خود آن صورت تازه را تدوين كرده است. در پاسخ به پرسش دوم نيز بحث از اعتمادگرايي اخلاقي را به ميان كشيده و با تبيين رأي بوعلي در اين مسئله نشان خواهم داد كه او ساخت جامعه‏اي با عمل مبتني بر قواعد اخلاقي را ذيل جلب اعتماد آحاد جامعه به قوانين وضع شده از سوي حاكم حكيم پي مي‏گيرد. حاكم حكيم انسان عارفي است كه ذيل توانايي هاي خاص معرفتي خود، به وضع قوانيني خواهد پرداخت كه در خود حاوي امر معقول اند و آحاد جامعه بدون آنكه از توانايي هاي خاص معرفتي انسان عارف برخوردار باشند، با عمل به اين دست از قوانين، به نحوي عاقلانه رفتار كرده و اينگونه در عالم تصرف مي كنند.