جايگاه علم ‌النفس در انديشة فلسفي ابن‌سينا

ابن‌سينا يكي از پرآوازه ترين فيلسوفان مشايي است كه بر اهميت جايگاه علم النفس در قلمرو انديشه فلسفي اسلامي، در آثار خود به‌ويژه در رساله نفس تأكيد نموده است. تبيين وي از نفس: كمال اول براي جسم طبيعي آلي ذي حيات بالقوه؛ تعريف به رسم است و بيانگر خصوصيات و عوارض نفس مي باشد كه دلالتي بر ذات آن ندارد. نوشتار حاضر با روش مطالعه توصيفي-تحليلي به تدقيق در خصوص وجود و ماهيّت نفس، حدوث يا قدم آن، نحوه ارتباط نفس با بدن و بقاي نفس از نظرگاه ابن سينا مي پردازد. آنچه از تتبع در علم النفس سينايي حاصل مي شود بدين قرار است: ۱-وجود نفس امري بديهي است وليكن با براهين متعددي همچون برهان انسان معلق در هوا (برهاني حضوري و شهودي) به اثبات مي رسد؛ ۲- جوهريت نفس با نفي مزاجيت و عرضيّت از آن و از طريق ادراك كليات و تعقل ثابت مي شود؛ ۳- تجرد نفس با براهين متعددي چون برهان انسان معلق در هوا، تباين انسان از حيوان، ادراك امور معقول اثبات مي شود؛ ۴- ابن سينا با تمسك به ملازمت رابطه فسادپذيري و تركّب، بر بساطت نفس اقامه برهان مي كند؛ ۵- نفس امري حادث و مجرد از ماده است كه هم‌زمان با حدوث بدن، از جانب عقل فعال بر بدن افاضه مي‌شود (روحانيه الحدوث)؛ ۶- نفس پس از مرگ باقي است چون صورت جسم نبوده و منطبع بر ماده نيست، پس با فساد بدن از بين نمي رود.(روحانيه البقاء) ۷- نفس در دوران مقارنت با قواي بدن اگر استكمال يابد و مستغرق در انوار الهي شود، پس از مفارقت مي تواند مصداق «نفس مطمئنه» گرديده و متنعم از نعمات رحماني شود.