بررسي جايگاه و وضعيت شعر آييني و نقش شاهنامه در بازآفريني عنصر هويـت ايراني در دوره صفويه

در تمام دوره‌هاي حيات فرهنگي ايران ارتباط ميان هويت، انديشه و هنر در طول تاريخ پر فراز و نشيب ايران گاه پا به پاي هم و حتي گاه تلفيق يافته در هم حركت كرده­اند. پس‌ازآنكه حكومت صفويه در اوايل قرن دهم - زمام امور كشـور ايران را در دسـت گرفـت، شاه اسماعيل صفوي، تشيع را مذهب رسمي ايران اعلام كرد و آن را در اغلب مناطق ايران گسترش داد و نظام و بنياني پي‌ريزي شد كه در آن گرايش خاصي نسبت به آيين و اهميت به آن ديده مي‌شد. به‌طوركلي حكومت صفوي خود را برپادارنده آيين اهل‌بيت (ع) مي‌دانست؛ ازاين‌رو سعي بر تقويت، رونق و رواج آن داشت و نقشي بسزايي در تقويت شعر آييني داشته است. باري علاقه‌مندي پادشاهان اين سلسله به موضوعات ديني نقشي بسزايي در تقويت شعر آييني داشت و به‌گونه‌اي كم‌نظير، به رشد و پرورش خلاقيت شاعران كمك شاياني كرد و اين نكته از علل عمده گرايش شاعران به سرايش سروده‌هاي آييني به شمار آمد. از سوي ديگر، دوران صفويان شاهد بازسازي و وحدت سياسي، مذهبي و نظامي ايران بود. صفويان در قلمرو امور اجتماعي نوعي يكپارچگي ايجاد كردند كه زمان خود را از ادوار گسيخته و نابسامان گذشته جدا ساختند و به مصائب گذشته خاتمه بخشيدند. يكي از عواملي كه به اين وضعيت پايان داد توجه صفويان به ايجاد ملتي واحد با مسئوليتي واحد حول محور هويت ملي ايراني بود. در اين راستا توجه به شاهنامه و شاهنامه‌خواني به‌عنوان سند ملي ايران موردتوجه قرار گرفت و از همان ابتدا توجه به شاهنامه افزايش يافت. در اين مقاله بر آنيم، در برخي ديوان‌ها و اشعار شاعران دوره صفويه، جايگاه اشعار آييني به‌عنوان هويت اسلامي اين دوره، عوامل مؤثر بر رشد و گسترش آنان در شعر اين دوره و جايگاه شاهنامه و شاهنامه‌خواني به‌عنوان عنصر هويـت ملي در دوره صفويه موردبررسي قرار دهد. پرسش‌هاي اصلي مقالة حاضر اين است: آيا شعر آييني به‌عنوان عناصر هويت اسلامي در دوره صفوي تبلور يافته است؟ اين نتيجه به دست آمده اسـت كـه مدح و مرثيه اهل‌بيت (ع) از اهم عناصري است كه در اين عصر متبلور شده است. آيا شاهنامه و شاهنامه‌خواني در دوره صـفوي ارزش و اهميت داشـته است؟ اين نتيجه به دست آمده اسـت كـه شاهنامه ارزش و جايگاه ويژه‌اي در دورة صفوي داشته است. هدف از طرح مسأله پژوهشي حاضر، بررسي جايگاه شاهنامه و عنصر هويـت ملي و بررسي وضعيت شعر آييني و شعر گفتن در مدح و مرثيه اهل‌بيت (ع) با توجه به عنصر هويت اسلامي در دوره صفويه است. روش اين مقاله توصيفي-تحليلي و جامعۀ آماري و ابزار آن اسناد و آثار، تذكره­ها و ديوان­هاي متعدد است.