بررسي سبك­شناسانۀ صورخيال در شاهنامۀ فردوسي (بررسي موردي: رستم و سهراب و رستم و اسفنديار)

شاهنامۀ فردوسي، از نظرگاه­هاي گوناگون علمي و هنري ارزش­هايي برجسته دارد؛ خاصه از نظر زباني كه اثري شايسته است و بررسي نوجويانه ­ترِ هنرسازه­هاي زباني آن، امري بايسته. هنرسازه ­هايي چون انواع صورخيال كه نمودشان در شاهنامه، بسيار پژوهش­پذير مي­نمايد؛ زيرا با كميّت و كيفيتي سزاي توجه، در سراسر اين اثر، متجلي­اند. بررسي علمي­تر و ژرف­نگرانه­تر اين عوامل تخييلي، مارا به شناختي سنجيده­تر از پيش نسبت به سبك خيال ­آفريني فردوسي خواهدرساند. اين پژوهش، به روش توصيفي- تحليلي، ناظر است بر سبك صورخيال در بخشه­ايي از شاهنامه يعني منظومه ­هاي رستم و سهراب و رستم و اسفنديار كه با توجه به مناسبت­ها و شباهت­هايشان بايكديگر، در يك جستار مورد بررسي و سنجش قرار گرفته­اند. در هردو متن، غلبۀ آماري با عنصر كنايه است و پس از آن به ترتيب، استعاره و تشبيه و غلو وكاركردي كلاسيك از نماد، در موقعيت­هاي گوناگون و متعدد حضور و بروز دارند. امر تصويرسازي در شيوۀ روايت داستان­ها، جايگاه برجسته­اي دارد؛ به طوري كه بيش از نيمي از ابيات اين دو داستان، دست كم از يكي از انواع صورت­هاي خيالي سود برده و حدود 12% از ابيات، دويا چند ابزار خيالي را به كار گرفته­اند. افزون بر اين تصرفات مجازي و عوامل تصويرساز، خودِ حقيقتِ موضوعي و مضموني شاهنامه نيز نوعي عدول از هنجار عادي است و داراي جذابيتي شايانِ درنگ كه البته در اين اثر، نوعي واقيعت پنداشته مي­شود. در نظر داشتنِ اقتضائات بافت و فرم متن شاهنامه، تصاوير خياليِ آميغي يا تركيبي و نيز گوناگوني ساختاري مصاديق غلو درآن، از اصول و نگره­هاي نوِ پژوهش پيش روست؛ زيرا به باور نگارنده، در صورت غفلت از اين عوامل اثرگذار، ثمرۀ كار، نتايجي ابتر و كم­بر خواهد بود. هدف اين پژوهش، دستيابي به ميزان همساني و ناهمساني­هاي صورت­هاي خيالي دو داستان يادشده، نيز كاركرد انواع آن صور نسبت به شخصيت­هاي اصلي و موقيعت­هاي گوناگون است و به طور كلي، دستيابي به ژرفاي سبك خيال­پردازي فردوسي در اين دو منظومه.