نگاهي به آثار نويافته و ناشناختۀ قاضي صاعد استوايي (خبوشاني)

قاضي ابوالعلا صاعد ابن محمّد استوايي مشهور به خبوشاني(432يا431- 343ق) از شخصيتهاي حنفي نامبردار جهان اسلام كه در تاريخ بيهقي بارها از او ياد شده و به گفتۀ بيهقي استاد فرزندان سلطان محمود (مسعود و محمّد) بودهاست. بنا به روايت تاريخ بيهقي در دوري سلطان محمود از خراسان و ورود طغرل سلجوقي قاضي صاعد طرف مشورت مردم و معتمدان نيشابور واقع ميشود و با تدبير و كارداني او نيشابور از حمله سلجوقيان در امان ميماند. نصايحي كه قاضيصاعد در بدو ورود طغرل بدو عرضه ميدارد، در دل او كارگر ميشود و از قاضي صاعد ميخواهد، نصايحش را از او دريغ نكند. از اين نصايح در تاريخ حافظ ابرو با عنوان «نصايح صاعديه» نام رفته است كه اثري ناشناخته و ناپيداست. مسئله اصلي اين جستار، احراز هويت و موجوديت اين اثر است كه بنا به تحليلهايي از متن تاريخ بيهقي و برخي منابع قابل پيگيري است. كتاب الاعتقاد قاضي صاعد نيز پس از مدتي ناشناختگي به تازگي چاپ شده و نخست بار ابنابيالوفا در جواهر المضيّه في طبقات الحنفيّه آن را به نام قاضي صاعد معرفي نموده است. ديگر اثر قاضي صاعد مختصر صاعدي است كه ابوالفضل بيهقي آن را ديده و در تاريخ بيهقي از آن ياد كرده است.