جايگاه عقل و خردورزي در تصوف

عقل از مهم‌ترين ابزارهايي است كه به انسان در شناخت حق و تمييز آن از باطل كمك مي‌كند‌‌‌‌‌‌‌‌. در دين مبين اسلام و به‌ويژه مذهب حقه تشيع، منزلت و جايگاهي والا و ويژه براي عقل درنظر گرفته شده و در بسياري از آيات شريفه قرآن كريم به اهميت عقل و اهتمام ويژه به تعقل و خِردورزي تأكيد و توصيه شده است‌‌‌‌‌‌‌‌. در احاديث و روايات متواتر و معتبري كه در مدح و مطلوبيت تعقل وارد شده‌اند، عقل به‌مثابه چراغي معرفي شده كه هدايتگر بشر در سبيل سعادت و حجتي نهان است كه خداوند با آن شناخته و پرستيده مي‌شود‌‌‌‌‌‌‌‌. با اين همه، صوفيه نگاهي متفاوت و مناقشه‌بر‌انگيز به عقل و تعقل داشته‌اند و افزون بر آن‌كه عقل را ناقص و در خورِ نكوهش دانسته و براي رسيدن به حقيقت، كشف و شهود را جايگزين آن ساخته‌اند، به برخي مسلمات و بديهيات عقلي (همچون امتناع اجتماع نقيضين) نيز به ديده نفي و انكار نگريسته‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. در اين مقاله، پس از ذكر برخي آيات و رواياتِ ناظر به اهميت و ضرورت تعقل و خِردورزي، با اشاره و استناد به نمونه‌هايي از اشعار و گفتار صوفيان در زمينۀ عقل و خِرد‌ به بررسي نگاه و نگرش صوفيه، در رابطه با عقل پرداخته شده است‌‌‌‌‌‌‌‌. شايان ذكر است كه اهل ‌تصوف با ايجاد تفرقه و تقابل ميان عشق و عقل، عشق را برتر نشانده و با تأكيد بر اثرپذيري عقل از وَهميات آن را گمراه‌كننده و غير‌قابل اعتماد معرفي كرده و سالكانِ وادي سلوك را به وانهادن عقل و روي‌آوردن به كشف و شهود و پيروي از مسلك عشق توصيه مي‌كنند‌‌‌‌‌‌‌‌. بررسي دقيق آثار و عقايد اهل‌‌ تصوف به‌خوبي نشان مي‌دهد كه نگاه و نگرش صوفيه به عقل و تعقل در تقابل با محتواي آيات قرآن و اعتقادات شيعي و برآمده از روايات اهل بيت(عليهم السلام) است‌‌‌‌‌‌‌‌.